Zeydî-Muʿtezilî Düşüncede Terimler: İbn Şervîn’in Ḥaḳāʾiḳu’l-eşyâʾ Risâlesinin Tahkiki ve Tercümesi

Yıl 2021, Cilt: 19 Sayı: 2, 813 - 854, 31.12.2021

A. İskender Sarıca , Serkan Çetin

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1002191

Cited By: 3

Öz

Erken dönemlere dayanan Zeydî-Muʿtezilî etkileşimi, Büveyhî veziri Sâhib b. Abbâd’ın Kādî Abdülcebbâr’ı Rey’e davet etmesi ve burada Hazar Zeydîleri’nden birçok âlimin Kādî’den ders alması üzerine artmıştır. Kādî Abdülcebbâr’ın öğrencileri arasında zikredilen ve Zeydî-Muʿtezilî düşünürlerden kabul edilen İbn Şervîn de bu isimlerden bir tanesidir. Kelâm ve fıkıh alanında telifâtı bulunan İbn Şervîn’in eserleri, Hazar sınırları içerisinde kalmamış, Yemen Zeydîleri’ne kadar ulaşmıştır. Bu eserlerden birisi de Ḥaḳāʾiḳu’l-eşyâʾ’dır. Bu risâle, Eşʿarî kelâm geleneğinin aksine Muʿtezile literatüründe kelâmî kavramların tanımları ile ilgili eserlerin fazla olmaması ve -bilindiği kadarıyla- günümüze ulaşmaması dikkate alındığında, özellikle Zeydî-Muʿtezilî kelâmındaki temel terimlerin ve Behşemiyye’nin Zeydî düşünceye etkilerinin daha iyi anlaşılması noktasında bir kılavuz görevi ifa etmektedir. Günümüze kadar ulaştığı bilinen ve Yemen’de bulunan tek yazma nüsha ile daha önceden yapılan bir neşirden hareketle tahkik ve tercümesi yapılan bu eser, bir yandan Zeydî-Muʿtezilî düşüncenin kelâm, fıkıh, cedel, münazara, mezhepler tarihi disiplinlerine dair bakış açısını anlama hususunda önemi hâiz iken, diğer yandan da hâlâ girift bir mesele olarak bilinen aḥvâl teorisine dair kullanılan terimlerin anlaşılması hususunda yardımcı bir kaynaktır. İbn Şervîn, Ḥaḳāʾiḳu’l-eşyâʾ’sında; cevher, araz, çizgi, yüzey, mekân gibi kozmolojiye; mevcûd, maʿdûm, muhdes gibi ontolojiye; ilim, itikad, cehl, zan, şek, zorunlu ve iktisabî bilgi gibi epistemolojiye; delil, medlûl, münazara ve cedel gibi metodolojiye; sünnet, farz, mendub, illet, emir-nehiy, umum-husus gibi fıkıh ilmine; adliyye, mücbir ve kaderî gibi mezhepler tarihine ilişkin kavramlar ile Muʿtezilî öğretilerden tevhid gibi ilâhiyyâta; vaʿd-vaʿîd, hasen ve kabih fiiller, zorunlu ve ihtiyarî fiiller, lütuf, ivaz, tövbe, büyük ve küçük günah gibi adâlete; zât sıfatı, muktezî, muktezâ, musahhih, illet gibi ahvâl teorisine ilişkin toplamda 150 küsur terimi izah etmektedir. “Tanım”a karşılık gelen ḥad ve bununla bir arada kullandığı ḥaḳīḳat kelimelerini, konu edindiği şeyi efrâdını câmiʿ aġyârını mâniʿ biçimde izah eden İbn Şervîn; ilim, kudret, hayy, kelâm, mütekellim, bâkī vb. kavramları bu ilke doğrultusunda hem Allah Teâlâ hem de insan için kullanımı mümkün olacak bir şekilde tanımlamaktadır. Bu tanımlamaları yaparken şiirler, dildeki kullanımlar ve âyetler ile istidlâlde bulunan İbn Şervîn, eserinin sonunda isimleri dilsel, şerʿî ve vazʿî olmak üzere üç kısma ayırmakta ve özellikle mecâz ile hakikatin kısımları hakkında detaylı bilgilere yer vermektedir. Fıkıh usûlünün konuları içerisinde yer alan emir sıygasının ifade ettiği anlamlar üzerinde örneklerle açıklamada bulunulması ise eserin dikkat çeken bir diğer yönüdür.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Fıkıh, Muʿtezile, Zeydiyye, Behşemiyye, Tanım, Terim

Teşekkür

Doç. Dr. Ulvi Murat KILAVUZ ve hakemler

Terms in Zaydī-Muʿtazilī Thought: Critical Edition and Translation of Ibn Sharwīn’s Ḥaqāʾiq al-ashyāʾ Treatise

Öz

The Zaydī-Muʿtazilī interaction, which dates back to the early periods, increased when The Būyid vizier al-Ṣāḥib b. ʿAbbād invited Qāḍī ʿAbd al-Jabbār to Rayy and many Caspian Zaydī scholars studied with Qāḍī. Ibn Sharwīn, who is mentioned among the students of Qāḍī ʿAbd al-Jabbār and accepted as one of the Zaydī- Muʿtazilī scholars, is one of these names. The works of Ibn Sharwīn, who had writings in the field of kalām and fiqh, did not remain within the borders of the Caspian and reached the Zaydīs of Yemen; one of these works is Ḥaqāʾiq al-ashyāʾ. Considering that, unlike other theological schools, there are not many works on the definitions of theological concepts in Muʿtazilī literature and -as far as is known- did not reach today, this treatise helps to understand better especially the terms in Zaydī- Muʿtazilī theology and the effects of Bahshamiyya on Zaydī thought. This work, edited and translated based on the only extant manuscript only manuscript found in Yemen and a previous publication, on the one hand, is important in understanding the point of view of Zaydī- Muʿtazilī thought on the disciplines of theology, jurisprudence, debate, history of Islamic sects, on the other hand, it is a helpful resource for understanding the terms used in the theory of aḥwāl, which is still an intricate issue. Ibn Sharwīn in his Ḥaqāʾiq al-ashyāʾ; explains over 150 terms in relation to cosmology such as substance, accident, line, surface, space; to ontology such as existing, non-existence, originated (muḥdath); to epistemology such as knowledge, creed, ignorance, doubt, skepticism, obligatory and acquired knowledge; to methodology such as evidence, madlūl, debate, and disputation; to fiqh such as sunnah, farḍ, mandūb, cause, command-prohibition, general-particular (ʿumūm-ḫuṣūṣ); to the history of sects such as ʿadliyya, compulsionists (mujbira) and qadarī; to divinity such as the oneness of God (tawhīd); to justice such as promise and threat (al-waʿd wa-l-waʿīd), good and evil, necessary and acquired, grace, compensation, repentance, major and minor sins; to the theory of al-aḥwāl such as attribute of the essence, determinant (muḳtaḍī), entail (muḳtaḍā), muṣaḥḥiḥ, cause. Describing ḥadd that corresponds to “definition” and ḥaḳīḳat that he used together with it as collectively exhaustive, mutually exclusive, Ibn Sharwīn defines knowledge, power, living (ḥayy), speech (kalām), speaker (mutakallim), permanent (bāqī) etc. in a way that is true for both God and human beings. While making these definitions, he draws on poems, linguistic usages and verses and divides the nouns into three parts at the end of his work, namely linguistic, religious and conventional (sharʿī and waḍʿī); in particular, he gives detailed information about metaphors and parts of truth. Another striking aspect of the work is the explanation of the meanings of the imperative mood which is included in the subjects of the Methodology of Fiqh.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Fiqh, Muʿtazila, Zaydiyya, Bahshamiyya, Definition, Term

Kaynakça

• Ansari, Hasan. “Kitâbî-yi Kelâmî muhtemelen ez-Sâhib b. ʿAbbâd”. Erişim. 17 Ağustos 2021. https://ansari.kateban.com/post/3488
• Ansari, Hassan – Schmidtke, Sabine. “Muʿtalizilism in Rayy and Astarābād: Abū l-Faḍl al-ʿAbbās b. Šarwīn (Studies on the Transmission of Knowledge from Iran to Yemen in the 6th/12th and 7th/13th c., II)”. Studia Iranica 41 (2012), 57-100.
• Ansari, Hassan – Schmidtke, Sabine. “Muʿtazilism in Rayy and Astarābād: Abū l-Faḍl al-ʿAbbās b. Šarwīn”. Studies in Medieval Islamic Intellectual Traditions. 39-66. Atlanta – Georgia: Lockwood Press, 2017.
• Ansari, Hassan – Schmidtke, Sabine. “Religious Tradition among Seventh/Thirteenth-Century Yemeni Zaydīs (II): The Case of ʿAbd Allāh b. Zayd al-ʿAnsī”, Studies in Medieval Islamic Intellectual Tradition. 193-230. Atlanta – Georgia: Lockwood Press, 2017.
• Ansari, Hassan. “Dü kitâb-i tâze-yâb Muʿtezilî ez mekteb-i Rey”. Ez-gencine-hâ-yi nüsaḫ ḫaṭṭî: Muʿarrifî-yi dest-nivişte-hâ yi erzişmend ez kitâbḫâne -hâ-yi büzürg-i cihân der Ḥavze-yi ʿulûm-i İslâmî. 202-207. İsfahan: Defter-i Teblîgāt-ı İslâmî, 1394.
• Ansari, Hassan. “Mu‘tezilîliğin Şiî Alımlanması (I): Zeydîler”. çev. Orhan Şener Koloğlu. Başlangıçtan Günümüze İslâm Kelâmı. ed. Sabine Schmidtke. 255-272. İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• Arslan, Hulusi. İslam Düşünce Geleneğinde Şia-Mu‘tezile Etkileşimi (Şerîf el-Murtazâ Örneği). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Cermûzî, Mutahhar b. Muhammed. Tuḥfetü’l-esmâʾ ve’l-ebṣâr bimâ fî’s-sîreti’l-Mütevekkiliyye min ġarâʾibi’l-aḫbâr: Sîretü’l-İmâm el-Mütevekkil-ʿalellāh İsmâʿîl b. Kāsım (1019-1087 h.). thk. Abdülhakîm b. Abdülmecîd el-Hecerî. 3 cilt. Amman: Müʾessesetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekāfiyye, 2002.
• Cook, Michael Allan. Commanding Right and Forbidding Wrong in Islamic Thought. Cambridge: Cambridge University Press, 2000.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh. el-Kâfiye fi’l-cedel. thk. Fevkiyye Hüseyn Mahmûd. Kahire: Matbaʿatü Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 1979.
• Çetin, Serkan – Arıkaner, Yusuf – Sarıca, A. İskender. “er-Raṣṣâṣ’ın Aḥvâl Nazariyesine Giriş”. Sistematik Ahvâl Nazariyesi -Keyfiyyetü keşfi’l-aḥkâm ve’ṣ-ṣıfât ʿan ḫaṣâʾiṣi’l-müʾes̱s̱irât ve’l-muḳteżiyât-. mlf. Ebû Muhammed el-Hasen b. Muhammed er-Rassâs. 9-29. Bursa: Emin Yayınları, 2021.
• Dhanani, Alnoor. Kelâmın Fizik Kuramı: Basra Mu‘tezilesi Kozmolojisinde Atomlar, Uzay ve Boşluk. çev. Mehmet Bulgen. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
• Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eşʿas es-Sicistânî. Süneni Ebî Dâvud. thk. Şuʿayb el-Arnaʾût v.dğr. 7 cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Arabiyye, 2009.
• Ebü’l-Hasen Abdullah b. Miftâh. min Kitâbi’l-Müntezeʿi’l-muḫtâr mine’l-ġaysi’l-midrâri’l-miftâḥ (Ahmed b. Abdullah el-Cündârî’nin Terâcimü’r-ricâli’l-meẕkûre fî Şerḥi’l-Ezhâr’ı ile birlikte). 4 cilt. Mısır: Matbaʿatü Şeriketi’t-Temeddün, h. 1332.
• Gökalp, Yusuf. “6/12. Yüzyıl Yemen Zeydî Düşüncesinin Şekillenmesinde Mutezile’nin Etkisi”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 7/1 (Ekim 2014), 87-128.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. “Kelâm İlmin Yöntemsel Olarak İnşâsı”. Kelâm İlminde Metodoloji Sorunu. ed. Mahmut Çınar v.dğr. 37-48. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Basımevi, 2017.
• Günal, Tuğba. “Kavram Atlası: Kelam I-II”. Kader 19/1 (2021), 399-409.
• Hâkim el-Cüşemî, Ebû Saʿd el-Muhassin b. Muhammed. Nuḫab min Kitâbi Celâʾi’l-ebṣâr (Aḫbâru eʾimmeti’z-Zeydiyye fî Ṭaberistân ve Deylemân ve Cîlân içinde). thk. Wilferd Madelung. 119-133. Beyrut: Matbaʿatü’l-Mütevassit, 1987.
• Hâkim el-Cüşemî, Ebû Saʿd el-Muhassin b. Muhammed. Şerḥu ʿUyûni’l-mesâʾil (Fażlü’l-İʿtizâli ve ṭabakātü’l-Muʿtezile içinde). thk. Füʾâd Seyyid. 369-409. Beyrut: Dâru’l-Fârâbî – Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 2017
• İbn Inebe, Cemâlüddin Ahmed b. Ali el-Hüseynî. ʿUmdetü’ṭ-ṭâlib fî ensâbi âli Ebî Ṭâlib. thk. Muhammed Hasan Âl-i Tâlekānî. Necef: Menşûrâtü’l-Matbaʿatü’l-Haydariyye, 1961.
• İbn Şehrâşûb, Ebû Ca‘fer Reşîdüddîn Muhammed b. Alî el-Mâzenderânî. el-Aʿlâm ve’ṭ-ṭarâʾiḳ fi’l-ḥudûd veʾl-ḥaḳāʾiḳ. thk. Ali et-Tabâtabâʾî el-Yezdî v.dğr. 2 cilt. Tahran: İntişârât-i İlmî ve Ferhengî, hş. 1393.
• İbn Şervîn, Ebu’l-Fazl el-Abbâs. Ḥaḳāʾiḳü’l-eşyâʾ. Sanʿâ: Mektebetü’l-Evkâf, 589, 1b-4a.
• İbnü’l-Melâhîmî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Hârizmî. Kitâbü’l-Fâʾiḳ fî uṣûli’d-dîn. thk. Wilferd Madelung – Martin McDermott. Tahran: Iranian Institute of Philosophy – Institute of Islamic Studies, Free University of Berlin, hş. 1386.
• İbnü’l-Murtazâ, el-Mehdî-lidînillāh Ahmed b. Yahyâ. el-Baḥrü’z-zeḫḫâr el-câmiʿ li-meẕâhibi ʿulemâʾi’l-emṣâr. nşr. Yahyâ Abdulkerîm el-Fadîl. 5 cilt. Sanʿâ: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 1947.
• İbnü’l-Murtazâ, el-Mehdî-lidînillāh Ahmed b. Yahyâ. Kitâbü’l-Münye ve’l-emel fî şerḥi’l-Milel ve’n-niḥal. thk. Muhammed Cevâd Meşkûr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• Kādı Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Kitâbü Fażlü’l-İʿtizâl ve ṭabaḳātü’l-Muʿtezile ve mübâyenetühim li-sâʾiri’l-muḫâlifîn (Fażlü’l-İʿtizâl ve ṭabaḳātü’l-Muʿtezile içinde). thk. Fuʾâd Seyyid. 83-368. Beyrut: Dâru’l-Fârâbî – Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 2017.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. nşr. İbrâhim Medkûr v.dğr. 16 cilt. Kahire: el-Müʾessesetü’l-Mısriyye, ts.
• Kāsımî, Ahmed b. Muhammed b. Salâh eş-Şerefî. Kitâbü ʿUddeti’l-ekyâs fî şerḥi Meʿâni’l-esâs. 2 cilt. Sanʿâ: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 1995.
• Kılavuz, Ulvi Murat – Kılavuz, Ahmet Saim. Kelâma Giriş. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Ebû Hâşim el-Cübbâî’nin Ahvâl Teorisi Üzerine Bazı Mülahazalar”, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (Haziran 2007), 195-214.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Rassâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-2/413-414. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Madelung, Wilferd. “Kâsım b. İbrahim ve Hıristiyan Teolojisi”. çev. Mehmet Ümit. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2002), 325-334.
• Madelung, Wilferd. Religious Trends in Early Islamic Iran. Albany, N.Y.: State University of New York Press, 1988.
• Mahallî, Humeyd b. Ahmed. min Kitâbi Ḥadâʾiḳi’l-verdiyye fî menâḳıbi eʾimmeti’z-Zeydiyye (Aḫbâru eʿimmeti’z-Zeydiyye fî Ṭaberistân ve Deylemân ve Cîlân içinde). thk. Wilferd Madelung. 171-349. Beyrut: Matbaʿatü’l-Mütevassit, 1987.
• Mansûr-billāh Abdullah b. Hamza b. Süleymân. eş-Şâfî. thk. Mecdüddîn b. Muhammed b. Mansûr el-Müʾeyyedî. 4 cilt. Saʿde: Menşûrâtü Mektebeti Ehl-i Beyt, 2008.
• Mütevekkil-alellāh Ahmed b. Süleymân b. Muhammed el-Hasenî ez-Zeydî. Ḥaḳāʾiḳu’l-maʿrife fî ʿilmi’l-kelâm. tsh. Hasan b. Yahyâ el-Yûsufî. Sanʿâ: Müʾessesetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekāfiyye, 2003.
• Nesefî, Ebü’l-Muʿîn Meymûn b. Muhammed. Tebṣıratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Claude Salamé. 2 cilt. Dımaşk: el-Maʿhedü’l-İlmî el-Firansî li’d-Dirâsâti’l-ʿArabiyye – el-Ceffân ve’l-Câbî li’t-Tıbâʿa ve’n-Neşr, 1990-93.
• Rahmetî, Muhammed Kâzım. ez-Zeydiyye fî Îrân. çev. Mustafa Ahmed el-Bekkûr. Katar: el-Merkezü’l-Arabî li’l-Ebhâs ve Dirâseti’s-Siyâsât, 2020.
• Rassâs, Ebû Muhammed el-Hasen b. Muhammed. et-Tibyân li- Yâḳūteti’l-îmân ve vâsiṭatü’l-burḥân fî uṣûli’d-dîn. Sanʿâ: Mektebetü’l-Evkâf, 2401.
• Rassâs, Ebû Muhammed el-Hasen b. Muhammed. Kausalität in der muʿtazilitischen Kosmologie: Das Kitāb al-Muʾaṯṯirāt wa-miftāḥ al-muškilāt des Zayditen al-Ḥasan ar-Raṣṣāṣ (st. 584/1188) [Kitâbü’l-müʾes̱s̱irât ve miftâḥu’l-müşkilât]. thk. Jan Thiele. Leiden – Boston: Brill, 2011.
• Rassâs, Ebû Muhammed el-Hasen b. Muhammed. Sistematik Ahvâl Nazariyesi -Keyfiyyetü keşfi’l-aḥkâm ve’ṣ-ṣıfât ʿan ḫaṣâʾiṣi’l-müʾes̱s̱irât ve’l-muḳteżiyât-. thk. Serkan Çetin – Yusuf Arıkaner – A. İskender Sarıca. ed. U. Murat Kılavuz. Bursa: Emin Yayınları, 2021.
• Rukayhî, Ahmed Abdürrezzâk – el-Hıbşî, Abdullah Muhammed – el-Ânsî, Ali Vehhâb. Fihristü Maḫṭûṭâti Mektebetü’l-Câmiʿil-kebîr Sanʿâʾ. 4 cilt. Yemen: Vizâretü’l-Evkāf ve’l-İrşâd, 1948.
• Rummânî, Ebü’l-Hasen Ali b. Îsâ b. Ali. Kitâbül-Ḥudûd fi’n-naḥv (Resâʾil fi’n-naḥv ve’l-luġa içinde). thk. Mustafa Cevâd – Yûsuf Yaʿkūb Meskûnî. 37-50. Bağdat: Dâru’l-Cumhûriyye, 1969.
• Schwarb, Gregor. “Mu‘tazilism in the Age of Averroes”. In the Age of Averroes: Arabic Philosophy in the Sixth/Twelfth Century. ed. Peter Adamson. 251-282. London: The Warburg Institute – Turin: Nino Aragno Editore, 2011.
• Strothmann, Rudolf. “Die Literatur der Zaiditen”. Der Islam 2 (1911), 49-78.
• Şerîf el-Murtazâ, Ebü’l-Kāsım Ali b. el-Hüseyn. el-Ḥudûd ve’l-ḥaḳāʾiḳ (Resâʾilü’ş-Şerîf el-Murteżâ içinde). haz. Mehdî Recâʾî. 3 cilt. 2/259-289. Kûm: Dâru’l-Kur’âni’l-Kerîm, h. 1405.
• Thiele, Jan. “Ebû Hâşim el-Cübbânî’nin (ö. 321/933) “Hâller” (Aḥvâl) Teorisi ve Bunun Eş‘arî Kelâmcılar Tarafından Uyarlanması”. çev. Orhan Şener Koloğlu. Başlangıçtan Günümüze İslâm Kelâmı. ed. Sabine Schmidtke. 481-505. İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• Topaloğlu, Bekir – Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2009.
• Ümit, Mehmet. “Hazar Zeydîleri ve Mu‘tezilîler”. İslâmî İlimler Dergisi 6/1 (Bahar 2011), 231-254.
• Ümit, Mehmet. Zeydiyye-Mu‘tezile Etkileşimi: Zeyd b. Ali’den Kāsım er-Ressî’nin Ölümüne Kadar. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Vecîh, Abdüsselâm b. Abbâs. Aʿlâmü’l-müʾellifîne’z-Zeydiyye. Amman: Müʾessesetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekāfiyye, 1999.
• Ya‘kūbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Yaʿkūb İshâk. Târîḫu’l-Yaʿḳūbî. nşr. Muhammed Sâdık Bahrululûm. 3 cilt. Necef: Menşûrâtü’l-Mektebeti’l-Haydâriyye ve Matbaʿatihâ, 1964.
• Yahyâ b. el-Hüseyn el-Yemenî es-Sanʿânî. Kitâbü’ṭ-Ṭabaḳāt fî ẕikri fażli’l-ʿulemâʾ ve ʿilmihim ve muṣannefâtihim (Kitâbül-Müsteṭâb). Sanʿâ: Muhammed b. Muhammed el-Mansûr Özel Kütüphanesi.
• Yaşaroğlu, Hasan. “Taberistan ve Deylem Zeydiliği”. İslâmî İlimler Dergisi 6/1 (2011), 219-230.
• Yılmaz, Mustafa Selim. Kavram Atlası: Kelam II. ed. Bülent Aksoy. 34 cilt. Ankara: Gazi Kitabevi, 2020.
• Yûsuf b. Ahmed b. Osmân. Tefsîru’s̱-s̱emerâti’l-yâniʿa ve’l-aḥkâmi’l-vâżıḥati’l-ḳāṭıʿa. thk. Muhammed Kāsım el-Hâşimî. 5 cilt. Saʿde: Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmî – Vizâretü’l-Adl, 2002.