ERMENİ KİLİSESİ’NİN ERMENİ TOPLUMU ÜZERİNDEKİ GÜCÜ VE ERMENİ DEVLETİNİN KURULMASINDAKİ ROLÜ

Yıl 2021, Cilt: 6 Sayı: 2, 205 - 233, 31.12.2021

Erdal Sezgi

https://doi.org/10.51469/kafdagi.974540

Öz

Ermenilerin kökeni konusunda bilim adamları arasında farklı görüşler mevcut olup bu konuda iki görüş öne çıkmıştır. Bunlardan biri Ermenilerin Ermenistan denilen bölgenin yerli halkı olduğu, diğeri ise Ermenilerin Firigyalıların bir kolu olduğu görüşüdür. Ermenilerin Hristiyanlık dini ile tanışmaları Roma yönetimi döneminde M.S.301 yılında gerçekleşmiştir. Papaz Gregori bölgedeki ilk Hıristiyanlık mabedini 303 yılında Batı Azerbaycan topraklarında yapmaya başlamıştır. Bugün dünya Ermenilerinin dini merkezleri olan Eçmiadzin Kilise’si bu tarihte yapıldı. Ermeniler Eçmiyazin Katogigosluğu’nu kendi “papalığı” olarak görmektedir. Ermeniler arasında Hıristiyanlığın kabulü ancak Roma’da Hıristiyanlığın serbest bırakılması ile 313 yılından sonra gerçekleşmiştir. İlerleyen süreçte Ermeni din adamları kiliselerini kurmak için çalışmalar yaptılar. V.yüzyılda Ermeni Eçmiyzin Piskoposluğu, Bizans Kilisesi’nden ayrıldı. Ermeni Kilisesi Ermeni toplumu üzerinde çok etkilidir. Öyle ki Ermeni Kilisesi Ermeni toplumunun sadece dini yaşamını düzenlemiyor aynı zamanda onların siyasi, iktisadi ve medeni sorunlarını da çözmeye çalışan bir merkezdir. Türk-Ermeni ilişkileri Selçukluların Anadolu’ya gelmesi ile XI. yüzyılda başlar. Bu ilişki Osmanlı Devleti’nde XIX. yüzyıla kadar sorunsuz devam etmiştir. XIX. yüzyılda Avrupalı devletler Osmanlı Devleti’ni yıkmak için Ermenileri kullanmaya başlamışlardır. Rusya, Avrupa ve Amerika’nın öncülüğünde Ermeniler Osmanlı Devleti’nden koparılmaya çalışılmıştır. Ermeni Kilisesi ve papazları bu çalışmalarda öncülük etmişlerdir. XX. yüzyılın ilk çeyreğinde 1918 tarihinde bu çalışmalar Ermeni Devleti’nin kurulması ile son bulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Ermeniler, Hıristiyanlık, Kilise, Ermeni din adamları, Türkler, Avrupalı Devletler

Kaynakça

• Akçora, E. (1994). Van ve Çevresinde Ermeni İsyanları (1896-1916), İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Akyol T. (2014). Ortak Acı 1915 Türkler ve Ermeniler, 4. Bas, İstanbul: Doğan Kitap.
• Anadol, C. (2007). Tarih Boyunca Türk-Ermeni Meselesi Ermeni Dosyası, İstanbul: Bilge Karınca.
• Anadol, C.- Abbaslı, N. (2005). Tarihin Işığında Ermeni Dosyası, İstanbul: Kaprol İletişim.
• Arslan, A. (2013). Kadim Ermeni Papalığı Eçmiyazin Kilisesi’nde Stratejik Savaşlar, İstanbul: İdil Yayıncılık.
• Askarova, A. (2010). Türk-Rus İlişkilerinde Eçmiyadzin Ermeni Katogikosluğu’nun Yeri (1914-1983), İstanbul: T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, (Yayınlanmamış Doktora Çalışması)
• Ata, F. (2011). İşgal İstanbul’unda Tehcir Yargılamaları, 2.Bas, Ankara: Türk Tarih Kurumu, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarihi Kurumu Yayınları XVI. Dizi- Sayı: 108, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Bashanov, M. (2013). Türkiye’de Ermeni Meselesi, (Rus Genelkurmay Başkanlığı Belgeleri), (çev: İlyas Kemaloğlu (Kamalov), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları IV/A-1. Dizi- Sayı:5.
• Bayramol E. (2013). Rus Kaynaklarında Ermeni Sorunu 1914/1915, I. Bas, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Cabbarlı, H. (Aralık 2001- Ocak-Şubat 2002). Geçmişten Günümüze Ermenistan’da Azerbaycan Türkleri, Ermeni Araştırmaları, Sayı:4, s.122-146.
• Dabağyan, L. P. (2005). Osmanlı’da Şer Hareketleri ve Abdülhamit Han, 4. Bas, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Deveci Bozkuş Y.- Küçüker S. D. (2011). Armenia Ermeniler ve Armenia Bölgesi’nin Eskiçağ Tarihi, I. Bas, Ankara: Enesis Kitap.
• Djevad, A. (1969). Yabancılara göre eski Türkler, İstanbul: Bedir Yayınevi.
• Elekberli, E. (2007). Qerbi Azerbaycan Abideleri, Azerbaycan Respublıkası Medeniyyet ve Truzim Nazirliyi, Bakı.
• Ersan, M. (2007). Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, Türk Tarih Kurumu, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Evren, G. (2012). Emperyalizmin Oyuncağı Ermeni Sorunu, 2.Bas, Ankara: Karınca Yayınları.
• Güler A.-Akgül S. (2003). Sorun Olan Ermeniler, Ankara: Berikan.
• Güler, A. (2003). Osmanlıdan Cumhuriyete Azınlıklar, Ankara: Berikan.
• Gürün, K. (2012). Ermeni Dosyası, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Halaçoğlu, Y. (2006). Ermeni Tehciri, 9.Bas, İstanbul: Babıali Kültür Yayımcılığı: 60, Tarih:4.
• Hırtill, L. R. (1990). Bir Ermeni’nin Anılarında Azerbaycan Olayları 1918-1922, (çev. Sipahi Çataltepe) I.Bas, İstanbul: Kastaş Tarih Araştırmaları Dizisi.
• İskefiyeli, Z. (2007). Ermeni Kimliğinin Oluşumunda Din Faktörü: Hıristiyanlık, Kilise ve Misyonerler, Akademik İncelemeler Cilt:2 Sayı:1,s.231-255.
• Kaçaznuni, O. (2014). ( Ermenistan’ın İlk Başbakanı) Taşnak Partisi’nin Yapacağı Bir Şey Yok, (1923 Parti Konferansı’na Rapor) Ermeni Belgeleriyle Ermeni Soykırımı Yalanı-1, 28.Bas, (çev: Arif Acaloğlu), Kaynak Yayınları.
• Karabekir, K. (1994). Ermeni Dosyası, İstanbul: Emre Yayınları:28.
• Karinyan, A.B. (2007). Ermeni Milliyetçi Akımları, Ermeni Belgeleriyle Ermeni Soykırımı Yalanı-4, Üçüncü Bas, (çev: Arif Acaloğlu), İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Kodaman, B. (2015). Türkler-Ermeniler ve Avrupa, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarihi Kurumu Yayınları, IV/A-2-2. 1. Dizi- Sayı: 22.
• Köymen, M. A. (1993). Selçuklu Devri Türk Tarihi, 2.Bas, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kurat, A. N. (2011). Türkiye ve Rusya XVIII. Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşına kadar Türk- Rus İlişkileri (1798-1919), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, IV/A-2. I. Dizi- Sayı:16, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Mattei, J.- L. (2008). Belgelerle Büyük Ermenistan Peşinde Ermeni Komiteleri, I. Bas, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Mazıcı, N. (2005). ABD’nin Güney Kafkasya Politikası Olarak Ermenistan Sorunu (1919-1921), İstanbul: Pozitif Yayınları.
• Merçil, E. (1997). Müslüman- Türk Devletleri Tarihi, 3.Bas, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarihi Kurumu Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Mustafayev, B. (2009). Ermenilerin Kuzey Azerbaycan’daki Faaliyetleri (1905-1920), İzmir: T.C. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dünyası Araştırmaları Anabilim Dalı Türk Tarihi Bilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi)
• Nusretoğlu, T. (2012). Rusya’nın Azerbaycan’da Hâkimiyet Kurma Mücadelesi (1801-1813) -Azerbaycanı ikiye bölen Gülistan anlaşması-, İstanbul: Adım kitap.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), (1995). Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 14.
• Öke, M. K. (1996). Uluslararası Boyutlarıyla Anadolu- Kafkasya Ekseninde Ermeni Sorunu 1914-1923, İstanbul: İz Yayıncılık.
• Öke, M. K. (2012). Ermeni Sorunu 1914-1923, İstanbul: İrfan Yayımcılık.
• Över, K. G. (2007). Alman Belgelerinde Ermeni Meselesi 1915, I.Bas, İstanbul: Kaknüs inceleme-araştırma, Kaknüs Yayınları.
• Perinçek M. (2014). Ermeni Devlet Adamı B.A. Boryan’ın Gözüyle Türk-Ermeni Çatışması, Ermeni Belgeleriyle Ermeni Soykırımı Yalanı-5, 5.Bas, İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Perinçek, M. B. (2007). Sovyet Arşiv Belgeleri Işığında Türk-Ermeni İlişkileri (1915-1923), İstanbul: T.C. İstanbul Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi)
• Rüstemhanlı, T. (2009). Ermeni Mezalimi Türk Müslüman Soykırımı, (çev. Gaffar Çakmaklı) I. Bas, İstanbul: Karakutu Yayınları.
• Saray, M. (2010). Ermenistan ve Türk- Ermeni İlişkileri, Üçüncü Bas. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi.
• Sarıahmetoğlu, N. (2006). Azeri-Ermeni İlişkileri (1905-1920), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları XVI. Dizi-Sayı 92.
• Selvi, H. (2003). I.Dünya Savaşı’ndan Lozan’a Ermeni Sorunu, Sakarya: T.C. Sakarya Üniversitesi Rektörlüğü Yayın No:48.
• Selvi, H. (2011). Millet-i Sadıkada İsyan Ermeni Komitacılarının Gizli Mektupları (1878-1923), İstanbul: Timaş Yayınları.
• Sevim, A. (2002). Genel Çizgileriyle Selçuklu-Ermeni İlişkileri, 2.Bas, Ankara: Türk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarihi Kurumu Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Seyfeli, C. (2015). Ermeni Kilise Merkezi Ecmiatzin, Konya: Çizgi Kitapevi.
• Şahmuradov, A. (2015). Ermenilerin Cenubi Qafgazda (Meskunlaşma Tarixinden), Bakı.
• Şıhaliyev, E. (2004), Azerbaycan- Ermenistan İlişkilerinde Rusya ve İran Faktörü (1828-2000), Ankara: T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi)
• Şimşir, B. (2011) Osmanlı Ermenileri (İngiliz Belgelerinde Osmanlı Ermenileri 1856-1880), Türkçesi: Şinasi Orel) , 2. Bas, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Tansel S. (1991) Mondros’tan Mudanya’ya Kadar Cilt I, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları: 2262, Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi:541, Tarih Dizisi: 14.
• Toksoy, N. (2007). Revan’da Son Günler Türk Yönetiminden Ermeni Yönetimine, Ankara: Orion Yayınevi-21.
• Turan, O. (1996). Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, (Türk Dünya Nizamının Milli İslami ve İnsani Esasları), Cild: I, 9. Bas, İstanbul: Boğaziçi Yayınları/167.
• Türkmen, Z. (2006). Vilayat-ı Şarkiye (Doğu Anadolu Vilayetleri) Islahat Müfettişliği 1913-1914 Avrupalı Devletler Denetiminde Ermeni Meselesine Çözüm Arayışları, Ankara: Türk Tarih Kurumu, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları VII. Dizi-Sayı 217.
• Uras, E. (1987). Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Yeniden gözden geçirilmiş ve genişletilmiş 2. Bas, İstanbul: Belge Yayınları (Dün-Bugün-Yarın)
• Yavuz, F. (2007). Ermeni Kimliği’nin İnşasında Bir Patrik Portesi: Mıgırdıç Kırımyan, Akademik İncelemeler, Cilt:2 Sayı:1, s.257-287.
• Yeşilot, O. (2014). Şah’ın Ülkesinde, Rus Çarı I.Petro’nun İran Elçisi Artemiy Volınsk’nin Kafkasya Raporu, (ed: Nesrin Sarıahmetoğlu), İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Yıldırım H. (1990). Rus-Türk-Ermeni Münasebetleri (1914-1918), I.Bas, Ankara: Kök Sosyal ve Strateji Araştırmaları Serisi: 6, Kök Yayınları.
• Yılmaz, M. (2010). Ermeni Mitolojisi Üzerine Bir Değerlendirme, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (TAED) 43, s. 93-104.