1828-1920 Yılları Arasında Iğdır ve Çevresinde Ermeni Nüfus Artışı ve Ermeni Tedhiş Hareketleri

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 1, 69 - 101

Erdal Sezgi

https://doi.org/10.51469/kafdagi.1718388

Öz

Kaynaklarda Iğdır ve çevresi Çukur Saad veya Sürmeli Çukuru olarak geçmektedir. Iğdır adını “İğdir” şeklinde yazan Kaşgarlı Mahmut gibi Anadolu ve Azerbaycan coğrafyasında da İğdir şeklinde ifade edilmektedir. Iğdır, Türklerin Oğuz Boyunun 24 ana boyundan biridir. Bölge Ağrı Dağı’nın kuzey yamacında ve Aras Nehri boyunca devam eden bir çöküntü ovasıdır. Sürmeli Çukuru ulaşım açısından çok uygun bir yerde olduğundan, eski çağlardan beri birçok kavmin hâkimiyetine girmiş ve birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Ayrıca Iğdır bölgesinin iklim, su ve toprak özellikleri Urartular, Hurriler, Sasaniler, Selçuklular, Celayırliler, İlhanlılar, Timurlar, Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safeviler ve Osmanlılar gibi birçok devletin burada hâkimiyet kurmasını sağlamıştır. İran-Rus Savaşı sonrasında (1828) Iğdır bölgesi Rusya hâkimiyetine girmiştir.1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonrasında Osmanlı Devleti’nin gücünü kaybetmesi dışarıda Avrupalı devletlerin içeride de onlarla iş birliği yapan Ermenilerin iştahını kabartmıştır. XIX. yüzyılda Çarlık Rusların Batı Azerbaycan’da (Revan) kendi çıkarları için bir Ermeni devleti kurma fikri bölgedeki demografik yapıyı bozduğu gibi Ermenilerin zaman içerisinde Türklere ve Müslümanlara karşı toplu katliamlara girmesine neden olmuştur. Iğdır bölgesi de bu katliamlardan fazlaca nasibini almış ve Ermeni işgaline uğramıştır. Mustafa Kemal Atatürk’ün emri ile Kazım Karabekir Paşa karşı harekâta geçerek 12 Kasım 19202de Iğdır bölgesine girmiştir. 3 Aralık 1920 yılında Ermeniler ile yapılan Gümrü Antlaşması ile Iğdır Anadolu topraklarına katılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Iğdır , Sürmeli , Revan , Rusya , Türkler , Ermeni saldırıları

Kaynakça

• Abdullayev, M. (2011). Rus İmparatorluğunun Kuzey Azerbaycan’daki Sömürge Politikasının Anti Türk ve Anti Müslüman Mahiyeti, Turan-Sam, Cilt 3 Sayı.12 Sonbahar, Turan Stratejik Araştırmalar Merkezi Dergisi, s.100-107.
• Ağacan, A. (2006). Bir Etnik Temizlik Örneği: “Ermenistan’ın” Ermenileştirilmesi, Uluslararası Suçlar ve Tarih, Sayı:2, s.189-224.
• Aliyeva, K. (2016). XX. Asrın Başlangıcında Iğdır-Sürmeli Bölgelerinde Türk- Müselman Ahaliye Qarşı Ermeni Quvvelerinin Kütlevi Qatliamları, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası Tarih İnstitutu Elm Eserler, “Azerbaycan ve Şarqi Anadolu’da Türk-Müselman Ahaliye Qarşı Soykırımları (1914-1920)” Xüsusi Buraxılış 56. 57.58/ 2015, AMEA, Tarix İnstitutu, 2016, s. 588-591.
• Aliyeva, K. (2018). Iğdır (Sürmeli) Bölgesi: Rus İşgalinin Etnodemografiksel Duruma Etkisi, edit: Cavit Polat-Nesrin Güllüdağ, I. Uluslararası Iğdır Multidisipliner Araştırmalar Kongresi, Iğdır/Turkey, 6-8 Kasım 2018, s. 2192-2196.
• Anadol, C. (2007). Tarih Boyunca Türk Ermeni Meselesi Ermeni Dosyası, İstanbul: Bilge Karınca.
• Arslan, A. (2013). Kadim Ermeni Papalığı Eçmiyazin Kilisesi’nde Stratejik Savaşlar, İstanbul: İdil Yayıncılık.
• Aslan, B. (2000). I. Dünya savaşı Esnasında “Azerbaycan Türkleri”nin “Anadolu Türkeri”ne “Kardaş Kömeği Yardımı” ve Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriye’si, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Atnur, E. İ. (2001). Osmanlı Yönetiminden Sovyet Yönetimine Kadar Nahçıvan (1918-1921) Ankara: Türk Tarih Kurumu, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Attar, A.& Şimşir, S. (2013). Tarihten Günümüze Türkiye de Yaşayan Azerbaycan Türkleri, Ankara: Berikan Yayınevi.
• Aydemir, S.Ş. (2005). Suyu Arayan Adam, İstanbul: Fevzi Kitabevi.
• Beydilli, K. (1988). 1828–1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Doğu Anadolu’dan Göçürülen Ermeniler, Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Belgeler Cilt XIII, Sayı 7, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Buyruk, H. (2008). Iğdır ve Yöresinde Ermeni Mezalimi, Ankara: Iğdır Belediyesi Kültür Hizmetleri No:3.
• Buyruk, H. Tarihi ve Kültürel Varlıklarıyla Iğdır, (2006).Iğdır Belediyesi Kültür Yayınları.
• Bünyadov, Z.M& Yusifov, Y.P. (2005). Azerbaycan Tarihi (en gedim zamanlardan XX esredek) I. Cild, Bakı-“Çırag” neşriyyatı.
• Cabbarlı, H. (2001-2002). Geçmişten Günümüze Ermenistan’da Azerbaycan Türkleri, Ermeni Araştırmaları -4- Üç aylık Tarih, Politika ve Uluslararası İlişkiler Dergisi, Sayı:4 Aralık 2001-Ocak-Şubat 2002, s.122-146.
• Ceylan, A. (2015). Doğu Anadolu Araştırmaları II. (Erzurum- Erzincan-Kars- Iğdır (2008-2014) Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Chardin, J. (2014). Chardin Seyahatnamesi, İstanbul, Osmanlı Toprakları, Gürcistan, Ermenistan, İran (1671-1673), İstanbul, edit: Stefanos Yerasimos, çev: Ayşe Meral, Kitap Yayınevi.
• Clavijo, R.G. (2016). Timur Devrinde Kadis’ten Semerkant’a Seyahat, Çev: Ömer Rıza Doğrul, Köprü Yayınları.
• Çavdar, N. (2022). Üç Devrin Mazisi Son Osmanlı Sadrazamı Ahmet Tevfik Paşa, Ankara: Eylül- 3 Baskı, Berikan Yayınevi.
• Çaykıran, G. (2023). Osmanlı İstihbarat Raporlarına Göre Rus İdaresindeki Iğdır’da Meydana Gelen Olaylar, Ankara: Iğdır Araştırmaları-II- (edit: Suna Altan, Ümmü Bulut Keskin), Mayıs, I. Baskı Sonçağ Akademi.
• Çetinkaya, N. (1996). Iğdır Tarihi, (Tarih, Yer Adları ve Bazı Oymaklar Üzerine), İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Dayı, S. E . (2010).1918-1920 Yılları Arasında Iğdır ve Çevresindeki Siyasi Gelişmeler, Erzurum, s.1-27. 28.02.2010. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/33281
• Demirel, M. (2006). Rusya’nın Ermeni Meselesine Etkisi, Ankara: edit: İdris Bal- Mustafa Çufalı, Dünden Bugüne Türk Ermeni İlişkileri, Lalezar Kitapevi.
• Doğan, D. (2012). Rus Kaynaklarına Göre Revan Hanlığının Rusya’ya Bağlanması ve Ermeni Eyaletinin Kurulması, Antalya: (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Antalya.
• Doğan, Ş. (2012). Rus Kaynaklarına Göre Revan Hanlığının Rusya’ya Bağlanması ve Ermeni Eyaletinin Kurulması, Antalya: Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Antalya.
• Elekberli, E. (2009). Kadim Türk-Oğuz Yurdu “Ermenistan” İstanbul: Hazır: Rasim Ekşi, Turan Kültür Vakfı.
• Eliyev, F. & Hesenov, U. (2007). İrevan Hanlığı, Bakı: Şerg- Qerb- Bakı.
• Erdoğan, F. (1998) Türk Ellerinde Hatıralarım, (Bulgaristan, Romanya, Sırbirya Esareti Türkistan, Azerbaycan, Kafkasya Türkleri, Doğu Anadolu ve Kars) Ankara: I. Baskı-T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları Sanat/Edebiyat.
• Ersan, M. (2007). Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Gökdemir, A. E. (1989). Cenüb-i Garbi Kafkas Hükümeti, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: III, Seri: I. Sayı: A. 21.
• Güner, İ. (1997). Kafkaski Kalender Yıllığındaki Iğdır’la İlgili Nüfus Verilerine Coğrafi Bir Yaklaşım, Ankara: Iğdır “Tarihi Gerçekler ve Ermeniler” Uluslararası Sempozyumu, Iğdır Valiliği Kültür Yayınları No. 1, 24-27 Nisan 1995, Iğdır.
• Güner, İ. (1997). Iğdır’ın Kentsel Fonksiyonları ve Fonksiyonel Sınıflandırmadaki Yeri, İstanbul: Türk Coğrafya Dergisi, Sayı:32, s.79-98.
• Güner, İ. (2014). Iğdır’ın Kentsel Fonksiyonları ve Fonksiyonel Sınıflandırmadaki Yeri. Türk Coğrafya Dergisi Sayı:(32), s.79-98.
• Güneş, M. vd. (2017). Osmanlı Belgelerinde Iğdır, Iğdır Üniversitesi Bilimsel Araştırma projeleri Koordinasyon Birimi. Gürün, K. (2012). Ermeni Dosyası, Ankara: Yedinci Basım Bilgi Yayınevi.
• Güven, S. M. Ermenilerin Tarihi Olaylara Yaklaşımındaki Nesnelliğin Sorgulanması: “Kahraman” Andranik Ozanyan Örneği, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları E- Dergisi, ISSN:2149-5866 Cilt:4, Sayı:2 s.72-82, Kış- 2017.
• Halaçoğlu, Y. (2006). Ermeni Tehciri, İstanbul: 9. Baskı, Babıali Kültür Yayıncılığı:60 Tarih:4, Babıali Kültür Yayıncılığı.
• Hartıll, L. R. (1990). Bir Ermeni’nin Anılarında Azerbaycan Olayları (1918-1922), İstanbul: Kastaş Tarihsel Araştırmalar Dizisi, Eylül Birinci Baskı.
• Hun, M.Ö. (2018). Iğdır Sevdası Kaf Dağında Bir Şehrin Hikâyesi 1. Cilt, Ankara: Genişletilmiş 2. Baskı, Alter Yayıncılık.
• Hüseyinzade, L. (2001). Aras Şahittir, (Türk Ordu Generali Kazım Karabekir Paşa Nahçıvan’da) (1918-1920. Yıllar), Bakü: çev: Vefalı Bilaloğlu (Enser), “Nurlan”
• Ilgaz, S.Osmanlı Hâkimiyetinde Revan (Çukur Sa’ad) (XVI.-XVIII. Yüzyıllarda Arasında Sosyo-Ekonomik Tarih), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), T.C. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• İbrahim Kazımbeyli, (2017). Azerbaycan’ın İrevan Bölgesi: sosial- igtisadi ve siyasi tarix (XIX-XX esrin evvelleri), Bakı: Turxan NPB.
• İsmailov, M. (2014). İlk Çağlardan XX. Yüzyıl Başlarına Kadar Azerbaycan Tarihi, İstanbul: (Türkçeye Aktaran: Dr. Vefa Kurban), I. Baskı, IQ Kültür Sanat Yayıncılık:513.
• Joseph de Tournefort, J. (2005) Tournefort Seyahatnamesi II, İstanbul: edit: Stefanos Yerasimos, çev: Teoman Tunçdoğan, Kitap Yayınevi.
• Kaçaznuni, O. (2014). (Ermenistan’ın İlk Başbakanı) Taşnak Partisi’nin Yapacağı Bir Şey Yok (1923 Parti Konferansına Rapor), İstanbul: çev: Arif Acaloğlu, 28.Baskı, Kaynak Yayınları.
• Kara, H.&Yuca,S. (2010). Cumhuriyetin İlk Nüfus Sayımına Göre Iğdır’ın Demografik Yapısı, (History Studias,Volume (2/3), Uluslararası Aras Havzası sempozyumu “Kağızman Kaymakamlığı” 05-08 Temmuz Kağızman, s.189-200.
• Karabekir, K. (1995). İstiklal Harbimiz 2. Cilt, İstanbul: Emre Yayınları.
• Karinyan, A.B. (2007). Ermeni Milliyetçi Akımları, İstanbul: çev: Arif Acaloğlu, 3. Basım, Kaynak Yayınları.
• Kırzıoğlu, F. (1953). Kars Tarihi, I. Cilt, Taş Çağlarından Osmanlı İmparatorluğu’na değin ve Ekleme 1534-1921 Yılları Kronolojisi, Işıl Matbaası.
• Kırzıoğlu, F. (1998). Osmanlıların Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590) Atatürk, Kültür, Dil ve Tarih Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kızılkaya, O. (2007). Revan (Erivan) ve Iğdır Yöresinde Demografik Yapının Ermeniler Lehine Dönüştürülme Süreci (1828-1920), Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı:22 Yıl:2007/1 s.299-311.
• Konukçu, E. (2002). Aras Boyunda Bir Ortaçağ Şehri: Sürmeli, Türklük Araştırmaları Dergisi, (Eylül)-12, s. 187-193. Kop, Y. (2006). Ermeniler Karsı Neden İstiyor, Dünden Bugüne Türk Ermeni İlişkileri, edit: İdris Bal Mustafa Çufalı, Lalezar Kitabevi.
• Kurat, N. A. (2011). Türkiye ve Rusya XVIII. Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşına Kadar Türk- Rus İlişkileri (1789-1919), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları IV/-2.2.1. Dizi- Sayı:16, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Lalayan, A. A. (2012). Taşnak Partisi’nin Karşıdevrimci Rolü, (1914-1923), İstanbul: 4. Baskı, Çev: Kayhan Yükseler, Kaynak Yayınları, İstanbul-2012, s. 58.
• Mahmudov, Y. Vdgr. (2010). İrevan Hanlığı Rusya işgali ve Ermenilerin Şimali Azerbaycan Topraxlarına göçürülmesi, Bakı: Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası, A.A Bakıxanov Adına Tarih İnstitutu Yayınları.
• McCarthy, J. (2014). Ölüm ve Sürgün Osmanlı Müslümanlarının Etnik Kıyımı, (1821-1922), Ankara: çev: Fatma Sarıkaya, Türk Tarih Kurumu, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Memmedova, İ. (MMXVII-2017). İrevan Hanlığının Nüfusu (Seyyahların Bilgisi, Sosyal, Dini, Nüfus Yapısı, Uğraş Alanları, İrevan Hanlarının Nüfus Politikası, Ermenilerin Hanlığa Göç Ettirilmesi) Akademik Tarih Düşünce Dergisi, Cilt:4, Sayı: XI/ Mayıs/ s.25-57.
• Mustafa, N. (2015). İrevan Şehri Türk- İslam Varlığı Nasıl Yok Edildi, Ankara: Berikan Yayınevi.
• Mustafayev, B. (2020). Tarihte Rus Yönetimi Altındaki Hay- Ermeniler ve Güney Kafkas’taki İskân Politikası, www.irs-az.com. 19, KIŞ 2020, s. 10-19.
• Nusretoğlu, T. (2017). Azerbaycan’da Rus Kilisesi ve Rusçuluk Faaliyetleri (1828-1905), İstanbul: Ötüken- Ötüken Neşriyat, Yayın Nu: 1272, Kültür serisi: 734.
• Ordubadi, M. S. (2007). Qanlı İller 1905-1906-cı İllerde Qafgazda baş veren Ermeni- Müselman Davasının Tarihi, Bakı: “Qafgaz”
• Orkun, V. (2020). Sürmeli Çukuru Iğdır Tarih ve Coğrafyası, Yayına hazırlayan: Mücahit Özden Hun, Ankara: Alter Yayıncılık.
• Öke, M. K. (1996). Uluslararası boyutlarıyla- Anadolu- Kafkasya ekseninde Ermeni Sorunu 1914-1923, İstanbul: İz Yayıncılık.
• Özdağ, Ü.& Yeniçeri, Ö. (2009). Talat Paşa’dan Alican Kapısının Açılmasına Ermeni Psikolojik Savaşı, Ankara: Kripto, Mayıs 1. Baskı, Kripto Kitaplar.
• Perinçek, M. (2014). Ermeni Devlet Adamı B.A.Boryan’ın Gözüyle Türk- Ermeni Çatışması, İstanbul: Aralık- Kaynak Yayınları.
• Perinçek, M. İkinci Dünya Savaşı’nda Nazi Taşnak İşbirliği, Tesam Akademi Dergisi- Turkish Journal of TESAM Academy, Ocak-January 2015. 2 (1). 127-156.
• Saray, M. (1996). Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları XXIV. Dizi- Sa. 21, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Saray, M. (2006). Türk- İran İlişkileri, Ankara: 2. Baskı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi.
• Sarı, M. (2023). Milli Mücadele Döneminde Iğdır, Ankara: Milli Mücadelenin Yerel Tarihi, Cilt/9,1918-1923, Türkiye Bilimler Akademiyası Tarihi serisi:1, s. 411-437.
• Sarıahmetoğlu, N. vdğr, (2016). Revan Türkleri Erivan Türk Yurdudur, İstanbul: edit: Okan Yeşilot, I. Baskı, Yeditepe Yayınevi.
• Sarıahmetoğlu, N. vdğr. (2016). Revan Türkleri, İstanbul: edit: Okan Yeşilot, Ağustos 1. Baskı, Yeditepe Yayınevi.
• Selvi, H. (2003). I. Dünya Savaşından Lozan’a Ermeni Sorunu, Sakarya: T.C. Sakarya Üniversitesi Rektörlüğü.
• Sümer, F. (1992). Kara Koyunlular (Başlangıçtan Cihan- Şah’a kadar) Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sümer, F. (1999). Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü (Şah İsmail ile Halefleri ve Anadolu Türkleri), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Şeker, M. (2011). Fetihlerle Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması, Ankara: Türkiye Diyanet Başkanlığı Yayınları.
• Şimşek, O. (2018). Iğdır İlinin Nüfus Özellikleri, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, İlkbahar 2018, 5(14), ss.180-210.
• Toksoy, N. (2007). Revan’da Son Günler Türk Yönetiminden Ermeni Yönetimine, Orion Yayınevi.
• Toksoy, N. (2007). Revan’da Son Günler Türk Yönetiminden Ermeni Yönetimine, Ankara: Orion Yayınevi-21.
• Turan, Ş. (2006). Kars’ın Rusya İçin Önemi ve Ermenilerin Kars ve Çevresinde Yaptığı Katliamlar, Dünden Bugüne Türk Ermeni İlişkileri edit: İdris Bal-Mustafa Çufalı, Lalezar Kitabevi.
• Türkmen, Z. (2006). Vilayet-i Şarkiye (Doğu Anadolu Vilayetleri) Islahat Müfettişliği 1913-1914, Ankara: Türk Tarih Kurumu, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, VII. Dizi- Sayı 217.
• Uzundere, A. E. (2002). İnsanlık Suçu; Iğdır ve çevresinde Ermenilerin Türk Kırımı, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları/2974, Türk Tarih kurumu Basımevi.
• Ünüvar, V. (1997). Kurtuluş Savaşında Bolşeviklerle Sekiz Ay 1920-1921, İstanbul: (Mete Tuncay’ın Özsözüyle, Göçebe Yayınları.
• Yıldırım, M. (2015). Ölüm Ötesine Kaçış Kaderimi Ermeniler Yazdı, İstanbul: Turuva Yayınları.