EDİGEY DESTANINDA VATAN TEMASI (TATAR VE BAŞKURT VARYANTLARINA GÖRE)

Yıl 2021, Cilt: 18 Sayı: 71, 689 - 715, 15.09.2021

Zekiye Tunç

Öz

Edigey Destanında olaylar Deşt-i Kıpçak coğrafyasında meydana gelmektedir. Deşt-i Kıpçak milattan önceki dönemlerden itibaren Türklerin göç ettiği coğrafyalardan biridir. MS XIII. yüzyıla gelindiğinde bu kadim Türk yurduna gelen Moğollar bölgedeki Kıpçak ve Bulgarları hâkimiyetleri altına alarak Altın Orda Devleti’ni kurmuşlardır. Dolayısıyla Altın Orda döneminde de bölgenin nüfusunun bir parçası olan Türk halklarından Edigey Destanında bahsedilmiştir. Edigey Destanı gerçek tarihî şahsiyetler olan Emîr Edigey, Toktamış Han ve Emîr Timur arasında yaşanan olayları anlatır. Destanın başkahramanı olan Edigey, Toktamış Han’ın kendisini öldürteceğini anlayarak Emîr Timur’a sığınmıştır. Edigey, Emîr Timur’dan aldığı destekle hem vatanını kurtarır hem de Toktamış Han’dan intikamını alır. Edigey Destanının Tatar ve Başkurt varyantlarında Edigey’in vatanı için canı pahasına mücadelesi konu olmuştur. Destanın kahramanı Edigey Ural, İdil ve buralardaki halkı için ömrünü savaşlarda tüketmekten büyük bir onur duymuştur. Edigey’in vatan sevgisi ve vatanı için kahramanlıkları Türk halkları arasında dillendirilerek unutturulmamıştır. Edigey Destanında, Edigey Ural (Yayık) ve İdil’i düşmanlardan korumak için bahadırlık yapmasının yanı sıra bu düşüncesinin kendisi öldükten sonra da oğlu ve ülkesinin gençleri tarafından sürdürülmesini istemektedir. Başkurt varyantında anlatıldığına göre, Edigey düşmanlarıyla savaşlarından birinde yaralanıp can vereceği esnada oğluna vasiyet olarak son sözleri vatanı korumasına dair olmuştur. Destanda Edigey’in ölümü ülkenin karanlığa bürünmesi, yetim kalması ve kaygılı bir sürece girilmesi olarak tasvir edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Edigey, İdil, Ural, Toktamış, Timur.

Kaynakça

• AKA, İ. (1991). Timur ve Devletî. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• AKBIYIK, H. A. (2003). “Timur'un Toktamış Üzerine Seferleri ve Altın Orda'nın Yıkılması Meselesi”. Bilig. 27: 117-156.
• ALAN, H. (2011). “Altın Orda Hanlığında Hakimiyet Anlayışı ve Karaçi Beylerin Ortaya Çıkışı”. Tarih Dergisi. 54:1-20.
• ALPARGU, M. (2018). “Nogaylar”. Doğu Avrupa Türk Tarihi. (ed. Osman Karatay-Serkan Acar). İstanbul: Kitabevi Yayınları: 799-821.
• DEWEESE, D. (2016). “Baba Tükles”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ek-1: 160- 161.
• GÜNDOĞDU, A. (2008). “Altın Orda Sahasında İslâmlaşma ve Sonuçları”. Volga-Ural Bölgesinde İslam Medeniyeti II. Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri (24-26 June 2005). Research of the Centre for Islamic History, Art and Culture: 233-248.
• İbni Arabşah (2012). Acâibu’l Makdûr (Bozkırdan Gelen Bela). (çev. D. Ahsen Batur).İstanbul: Selenge Yayınları.