MONGOLIAN ELEMENTS IN THE ETHNIC FORMATION OF THE KIMEK-KIPCHAKS

Yıl 2022, Cilt: 19 Sayı: 76, 1097 - 1108, 21.12.2022

Haşim Özel

https://doi.org/10.56694/karadearas.1220635

Öz

The union of Kipchak tribes consisted of a blend of ethnic Turks alongside other races from whatever lands they migrated to and captured – Mongolians, Persians, and, to a lesser extent, Finno-Ugric peoples. For almost two centuries (the second half of the 6th century and the first quarter of the 13th century), they ruled the area from the Irtysh coasts to the Hungarian steps. They were strongest tribe among the Kimaks, lived around the rivers Ishim and Tobol (i.e. the western parts of the Kimak territory). Kimaks, like the Kipchaks, were confederation formed by the union of various tribes in the 9th century. Numerous Islamic sources tell us that the founding tribe had Tatar / Mongolian roots ,and included various tribes that we will see among the later Oghuzs – especially the Kipchaks. The Kun Migration led to a power change in the West Siberian steppes – initiated by the Qai and Kun tribes in Manchuria at the beginning of the 11th century, under the pressure of the Kitan. Shortly thereafter, the Kimaks lost their sovereignty and were replaced by the Kipchaks, who ruled over west Kimak country. That process of ethnogenesis continued for over century to come, during which tribes from the Mongolian environment (i.e. Bayavut and Ölberli) joined the Kipchaks.

Anahtar Kelimeler

Kıpçak, Kimek, Kay, Bayavut, Ölberli., Kipchak, Kimak, Qai, Bayawut, Olberli.

KİMEK-KIPÇAK ETNİK OLUŞUMUNDA MOĞOL KÖKENLİ UNSURLAR

Öz

Kıpçak boylar birliği oluşumu itibariyle Türk kökenli boyların çoğunlukta olduğu bir yapı görünümü arz etse de, hem etnik şekilleniş hem de sonraki genişleme çağında farklı kökenlerden gelen boyları da ihtiva ediyordu. İrtiş kıyılarından Macar düzlüklerine kadar olan sahayı, bozkırda uzun sayılabilecek bir süre içinde, hemen hemen iki yüzyıl (XI. yüzyılın ikinci yarısı ile XIII. yüzyılın ilk çeyreği) kadar idare eden Kıpçaklar, Türk, Moğol, İranî ve az da olsa Fin-Ugor kökenli boyları bünyesinde barındıran gevşek yapılı bir boylar konfederasyonunu temsil ediyorlardı. Kimekler içerisindeki en kuvvetli boy olan Kıpçaklar, İşim ve Tobol nehirleri civarında, yani Kimek topraklarının batıya uzanan kısımlarında yaşıyorlardı. Kimekler de tıpkı Kıpçaklar gibi IX. yüzyılda çeşitli boyların birleşmesiyle oluşmuş bir konfederasyondu. İslam kaynaklarının aktardıklarına bakılırsa kurucu boy Tatar/Moğol köklere sahipti ve başta Kıpçaklar olmak üzere daha sonraki Oğuzlar arasında göreceğimiz çeşitli boyları bünyesinde barındırıyordu. XI. yüzyılın başında Mançurya’da, Kitanların baskısıyla Kay ve Kun boylarının başlattıkları Kun Göçü, Batı Sibirya bozkırlarında bir iktidar değişikliğine yol açtı. Bu olayın hemen sonrasında Kimekler egemenliklerini kaybetmiş ve yerlerini Kimek ülkesinin batısında hüküm süren Kıpçaklar almışlardır. Bu yeni etnogenez süreci bir yüzyıl sonra da devam etmiş ve bu defa Bayavut, Ölberli gibi Moğol çevresinden gelen boylar Kıpçaklara katılmışlardır.

Anahtar Kelimeler

Kıpçak, Kimek, Kay, Bayavut, Ölberli., Kipchak, Kimak, Qai, Bayawut, Olberli.

Kaynakça

• Abû-Hayyân (1931). Kitâb al-idrâk li-lisân al-Atrâk. (çev. Ahmet Caferoğlu). İstanbul: Evkaf Matbaası.
• AHİNCANOV, S. M. (2009). Türk Halklarının Katalizör Boyu Kıpçaklar. (çev. Kürşat Yıldırım). İstanbul: Selenge Yayınları.
• ATWOOD, C. P. (2004). Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire. New York: Facts On File, Inc.
• ATWOOD, C. P. (2015). “The Qai, the Khongai and the Names of the Xiōngnú”. International Journal of Eurasian Studies. 2: 35-63.
• AVIRMED, E. (2011). Kök Türk ve Uygur Çağındaki Moğol Asıllı Halkların Siyasi ve Kültürel Durumları (6 ve 9. Yüzyıllarda). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• Beyhakî (2019). Târîh-i Beyhakî. (çev. Hicabi Kırlangıç). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• BİRAN, M. (2005). The Empire of the Qara Khitai in Eurasian History: Between China and the İslamic World. New York: Cambridge University Press.
• BOSWORTH, C. E. (1992). The Ghaznavids. New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers Pvt Ltd.
• BRETSCHNEIDER, E. (1888). Mediaeval Researches from Eastern Asiatic Sources. Vol. II. London: Kegan Paul, Trench, Trübner&Co. Ltd.
• ÇOBAN, E. (2014). Orta Çağ’da Kumanlar ve Macarlar. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
• EBERHARD, W. (1944). “Kay’lar Kabilesi Hakkında Sinolojik Mülahazalar”. Belleten. VIII/32: 567-568.
• Eski Devirlerden Günümüze Kazakistan ve Kazaklar (2007). (çev. Abdulvahap Kara). İstanbul: Selenge Yayınları.
• GOLDEN, P. B. (1979-1980). “The Polovci Dikii”. Harvard Ukrainian Studies. III/4: 296-309.
• GOLDEN, P. B. (1986 [1988]). “Cumanica II: The Ölberli (Ölperli): The Fortunes and Misfortunes of an Inner Asian Nomadic Clan”. AEMA. VI: 5-29.
• GOLDEN, P. B. (1995-1997). “Cumanica IV: The Tribes of the Cuman-Qıpčaqs”. AEMA. IX: 99-122.
• GOLDEN, P. B. (2002). “Kıpçak Kabileleri Üzerine Notlar: Kimek ve Yemekler”. Türkler. (hzl. K. Çiçek vd.). II. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları: 757-766.
• GOLDEN, P. B. (2005). “The Shaping of the Cuman-Qïpchaqs and Their World”. Il Codice Cumanico e il Suo Mundo, Atti del Colloquio Internazionale Venezia (6-7 Dicembre 2002). (A cura di Felicitas Schmieder-Peter Schreiner). Roma: Edizioni de Storia e Letteratura: 1-31.
• GOLDEN, P. B. (2006-2007). “Cumanica V: Basmils and Qipčaqs”. AEMA. XV: 13-42.
• GYORFFY, I. (1948). “A Kun és koman népnév eredetének kérdéséhez”. Antiquitas Hungarica. II/1-2: 158-176.
• Kâşgarlı Mahmud (2018). Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). (hzl. A. B. Ercilasun-Z. Akkoyunlu). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KLYASHTORNY, S. G. - T. İ. SULTANOV (2003). Kazakistan Türkün Üç Bin Yılı. (çev. Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• KÖPRÜLÜ, M. F. (1944). “Kay Kabilesi Hakkında Yeni Notlar”. Belleten. VIII/31: 421-452.
• KÖPRÜLÜ, M. F. (2015). Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu. İstanbul: Alfa Yayınları.
• KUMEKOV, B. E. (2001). “XII-XIII. Asrın Başında Batı Deşt-i Kıpçak’taki Kıpçak Boy Birliklerinin Etnonimleri Hakkında”. (çev. M. Kıldıroğu-Ç. Samuddinov). Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi. 2: 380-394.
• KUMEKOV, B. B. (2013). Arap Kaynaklarına Göre IX.-XI. Asırlarda Kimek Devleti. (çev. Mehmet Kıldıroğlu-Çingiz Samudinuulu). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• LESSING, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük I-II. (çev. G. Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• MARQUART, J. (1914). “Über Das Volkstum Der Komanen”. Osttürkische Dialektstudien. (eds. W. Bang-J. Marquart). Berlin: Weidmannsche Buchhandlung: 25-238.
• MENGES, K. H. (1995). The Turkic Languages and Peoples An Introduction to Turkic Studies. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag.
• MINORSKY, V. (1942). Sharaf al-Zaman Tahir Marvazi on China, The Turks and IndiaArabic Text (circa A. D. 1142) with an English Translation and Commentary. London: The Royal Asiatic Society.
• MINORSKY, V. (1948). “Tamīm ibn Baḥr's Journey to the Uyghurs”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies. XII/2: 275-305.
• NÉMETHY, G. (2019). Yurt Tutan Macarlığın Oluşumu. (çev. Hüseyin Şevket Çağatay Çapraz). Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları.
• ÖZEL, H. (2020). Kıpçak Uruk ve Boyları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ÖZYETGİN, M. (2003). “14. Yüzyılda Ünlü Arap Filologu Ebu Hayyan’ın Bilgisi Dâhilinde Türk Dünyası”. Türkoloji Dergisi. XVI/2: 35-51.
• PÁLÓCZI-HORVÁTH, A. (1989). Pechenegs, Cumans, Iasians Steppe Peoples in Medieval Hungary. (trans. Timothy Wilkinson). Budapest: Corvina.
• PRITSAK, O. (1982). “The Polovcians and Rus”. Archivum Eurasiae Medii Aevi. II: 321-380.
• RONA-TAS, A. - A. BERTA (2011). West Old Turkic. Wiesbaden: Harrasowitz.
• ŞEŞEN, R. (2001). İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• TOGAN, Z. V. (1941). “Die Vorfahren der Osmanen in Mittelasien”. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesselschaft. 95: 367-373.
• TOGAN, Z. V. (1981). Umumi Türk Tarihine Giriş. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162) (2000). (çev. Hrant D. Andreasyan). (Notlar: Edouard Dulaurier-Halil Yınanç). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• VÁSÁRY, I. (2007). Eski İç Asya’nın Tarihi. (çev. İsmail Doğan). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• YÜCEL, M. U. (2007). İlk Rus Yıllıklarına Göre Türkler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.