ON MONGOLIAN PERSONAL NAMES IN DEFTER-I MUFASSAL-I LIVÂ-I AHISHA, DATED 1595

Yıl 2022, Cilt: 19 Sayı: 76, 1109 - 1134, 21.12.2022

Sinan Uyğur

https://doi.org/10.56694/karadearas.1220638

Öz

Defter-i Mufassal-ı Livâ-i Ahısha dates back to 1595 C.E., and contains important information about tax types, amounts, and taxpayers themselves. Moreover, various branches of academia have already studied such data at relative length. There have been ethnogenesis debates in the region, especially over the names of people. However, no one has discussed the Mongolian names of the people in the book thus far. In this article, we shall talk about the process of how Mongolians named people, and then provide a list of about a hundred Mongolian names from the Defter-i Mufassal-ı Livâ-i Ahısha in alphabetical order, together with the places they pass, their meanings, and where they are documented. Today, the presence of Mongolian elements in place names, personal names and vocabulary of the region makes the Mongolian person explains the meanings behind them. When we look at the sound changes seen in Mongolian person names, we see that Mongolian features continue in some of them. We also see sound changes peculiar to Qipchak, whose presence is felt in the region today. In addition, the use of the suffix /+A/ appears to have been added to Mongolian personal names in the notebook and continues to exist in Artvin-Ahiska dialects. Furthermore, its more common than the Mongolian equivalent of this suffix /+GA/, and appears to stem from Turkification that would have taken place towards the end of the 16th century. However, some of the names haven’t lost their Mongolian traits; this implies that Mongols were still present in this part of the world at the time.

Anahtar Kelimeler

Ad Bilimi, Kişi Adları Bilimi, Moğolca Kişi Adları, Defter-i Mufassal-ı Livâ-i Ahısha, Onomastics, Anthroponymy, Mongolian Personal Names

1595 TARİHLİ DEFTER-İ MUFASSAL-I LİVÂ-İ AHISHA’DAKİ MOĞOLCA KİŞİ ADLARI ÜZERİNE

Öz

1595 tarihli Defter-i Mufassal-ı Livâ-i Ahısha, vergi türleri, miktarları, mükellefleri ile ilgili önemli bilgiler içermekte olup çeşitli bilim dallarınca bu bilgiler değerlendirilmiştir. Bölge üzerinde özellikle defterdeki kişi adları üzerinden etnogenez tartışmaları yaşanmıştır. Ancak bugüne kadar defterdeki Moğolca kişi adları üzerinde durulmamıştır. Bu makalede evvela Moğolca kişi adlarının veriliş süreçleri, kişi adı verme temayülleri değerlendirilmiş, akabinde defterdeki yüz kadar Moğolca kişi adı, geçtikleri yerler, anlamları, başkaca vesikalandırıldıkları eserler ile birlikte alfabetik olarak verilmiştir. Bugün de bölgenin yer adlarında, kişi adlarında, söz varlığında Moğolca unsurların bulunması, defterdeki Moğolca kişi adlarını açıklanabilir kılmaktadır. Moğolca kişi adlarında görülen ses değişimlerine bakıldığında ise bir kısmında Moğolca hususiyetler devam ederken bir kısmında ise bugün de bölgede varlığını hissettiren Kıpçak Türkçesine mahsus ses değişimlerinin meydana geldiği görülmektedir. Buna ilaveten, defterde Moğolca kişi adlarına eklendiği görülen ve Artvin-Ahıska ağızlarında varlığını sürdüren /+A/ ekinin, bu ekin Moğolcadaki karşılığı /+GA/dan daha yaygın kullanılması, bu coğrafyada 16. yüzyılın son çeyreğinde Türkleşme/Türkçeleşme olarak yorumlanabilir. Ancak Moğolca kişi adlarının bir kısmının Moğolca hususiyetlerini yitirmemiş olması, bahse konu alanda bu dönemde Moğol varlığını ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ad Bilimi, Kişi Adları Bilimi, Moğolca Kişi Adları, Defter-i Mufassal-ı Livâ-i Ahısha, Onomastics, Anthroponymy, Mongolian Personal Names

Kaynakça

• CİKİA, M. (1999). “Gürcistan Vilayeti’nin Mufassal Defterinde (1595) Kullanılan Öz Türkçe Adlar”. XIII. Türk Tarih Kongresi (4-8 Ekim 1999). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları: 1519-1523.
• CİKİA, S. (1947). Gurcistanis Vilaietis Didi Davtari. C. I. Tbilisi: İzdatelstvo Akademii Nauk Gruzinskoy SSR.
• CLEAVES, W. F. (1949). “The Mongolian Names and Terms in The History of The Nation of The Archers by Grigor of Akanc”. Harvard Journal of Asiatic Studies. XII/3/4: 400-443.
• ÇOYMAA, Ş. vd. (2013). Mongol Xuniy Neriyn Tolı. Ulaanbaatar: Ulaanbaatar Press.
• DEDEOĞLU, A. (2018). Ahıska Bölgesinde Kıpçakların Tarihi (XI-XVI. Yüzyıllar Arası). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• Defter-i Mufassal-ı Livâ-i Ahısha (1595). Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Tapu Tahrir Defterleri Fonu TADB.TTD. No: 130.
• DEMİRAY, E. (2011). Ahıska Türkleri Ağzı. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• ERGİN, M. (1997). Dede Korkut Kitabı II İndeks-Gramer. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERKOÇ, H. İ. (2015). “Anadolu’da Moğol Etkileri (13.-15. Yüzyıllar)”. Çanakkale Araştırmaları Yıllığı. 19: 37-64.
• ERSOY, F. (2019). “Altay Dillerinin İki Önemli Kolu: Moğolca ve Türkçe”. Asya Araştırmaları Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi. III/1: 65-86.
• GROUSSET, R. (1993). Bozkır İmparatorluğu Attila-Cengiz Han-Timur. (çev. Reşat Uzmen). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• GÜL, B. (2010). “Moğol Kişi Adları”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. VII/1: 217-230.
• GÜL, B. (2016). “Hayvan Adları ile Kurulan Türk ve Moğol Kişi Adları”. Türkbilig. 12: 185-191.
• GÜL, M. (2016). “Anadolu’da Moğol Nüfusu ve Türkiye Mirası Üzerine Katkıları”. Tarih Okulu Dergisi. 25: 455-473.
• GÜLENSOY, T. - P. KÜÇÜKER (2015). Eski Türk-Moğol Kişi Adları Sözlüğü. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• GÜLENSOY, T. (2011). “Moğolca ve Türkçede Yaşayan Benzer Sözler Üzerine.” Turkish Studies. VI/1: 1-25.
• GÜLENSOY, T. (2017a). “Eski ve Orta Türkçede Moğolca Kelimeler ve Moğolca-Türkçe Müşterek Kelimeler Üzerine Notlar”. Altayistik Mongolistik Halkbilimi Makaleler 2. Ankara: Akçağ Yayınları: 167-194.
• GÜLENSOY, T. (2017b). “Anadolu’da Moğolca Yer Adları ve Rumeli’deki İzleri”. Türkoloji Makaleler 1. Ankara: Akçağ Yayınları: 611-616.
• JANASHIA, M. (2010). “Gürcü Dilindeki Türkçe Kökenli Özel İsimler”. (çev. Ali Ertuğrul-Alexander Chulukhadze). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Türkoloji Dergisi. 17: 115-129.
• KARGI ÖLMEZ, Z. (2015). “Ali Şir Nevâyî’nin Eserindeki Moğolca Sözcükler -II-”. Türk Dilleri Araştırmaları. XXV/2: 183-206. Kartlis Tskhovreba (A History of Georgia) (2014). (çev. Dmitri Gamq’relidze). (ed. Roin Metreveli-Stephen Jones). Tbilisi: Ardanuji Publishing.
• KILDIROĞLU, M. (2018). “Kişi, Yer, Boy Adlarına Göre Ahıska ve Çevresindeki Kıpçaklar Kumanlarla Diğer Türk Boylarının Bağlantıları”. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi. 40: 412-429.
• KIRZIOĞLU, F. (1992). Yukarı-Kür ve Çoruk Boyları’nda Kıpçaklar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• KORKMAZ, Z. (1986). “Türkçe ile Moğolca Arasında Ortaklaşan Unsurlar ve Moğolcanın Türk Dili Araştırmalarındaki Yeri”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten. XXXIV: 43-52.
• KRUEGER, J. R. (1962). “Mongolian Personal Names”. Names X: 81-86.
• LESSING, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük. C. I-II. (çev. Günay Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• MOSES, L. W. (1988). “Naming Patterns Among The Mongols”. Mongolian Studies. XI: 25-34.
• PEHLİVAN, S. Ş. (1993). Artvin-Ardanuç Ağzından Derlemeler (İnceleme, Derlemeler, Sözlük). Bursa: ÖN-MAT Yayınları.
• POPPE, N. (2016). Moğol Yazı Dilinin Grameri. (çev. Günay Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• RAMSTEDT, G. J. (1935). Kalmückisches Wörterbuch. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• RYBATZKI, V. (2006). Die Personennamen und Titel Der Mittel Mongolischen Dokumente. Helsinki: Yliopistopaino Oy.
• RYBATZKI, V. (2012). “From Animal to Name, Remarks on the Semantics of Middle Mongolian Personal Names”. Per Urales ad Orientem: Iter polyphonicum multilingue: Festskrift tillägnad Juha Janhunen på hans sextioårsdag den 12 februari 2012. (ed. T. Hyytiäinen et al.) Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura: 333-338.
• SOYBEK, D. (2017). Moğol Kaynağı Olarak Kartlis Tskhovreba. Artvin: Artvin Çoruh Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• SUBAŞI, Ö. (2015). Gürcü-Moğol İlişkisi -Güney Kafkasya 1220-1346-. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• SUBAŞI, Ö. (2019). “Moğol Neküderîlerin Kökeni ve Faaliyetleri”. Belleten. LXXXIII/298: 853-886.
• TEMİR, A. (1995). Moğolların Gizli Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• TOPARLI, R. vd. (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• UYĞUR, S. (2017a). “1595 Tarihli Defter-i Mufassal-ı Livâ-i Ahısha’da Geçen Türkçe Kökenli Kişi Adları Üzerine”. Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi Kafkasya Özel Sayısı. 2: 587-635.
• UYĞUR, S. (2017b). “Ahıska-Ardahan-Artvin-Batum-Rize-Trabzon Hattında /+(a)y/ ~ /+a/ Eki”. IBAD Uluslararası Bilimsel Araştırmalar Dergisi. II/2: 457-473.
• ÜNLÜ, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• ZEYREK, Y. (2004). Posof’un Çizgileri. Ankara: Kozan Ofset.
• İnternet Kaynakları
• ÖNAL, Ü. (2017). “Abuğa Abdurahman”. Erişim Tarihi: 29.03.2022. https://www.facebook.com/search/top?q=%C3%BClk%C3%BC%20%C3%B6nal%20abu%C4%9Fa