OSMANLI DEVLETİ’NDE ULUFELERİNİ GÜMRÜK MUKATAALARINDAN ALAN CAMİ GÖREVLİLERİ (H. 1099-1182 / M. 1688-1769)

Yıl 2023, Cilt: 20 Sayı: 77, 83 - 109, 22.03.2023

Hakan Doğan Fatma Ünyay Açıkgöz

https://doi.org/10.56694/karadearas.1267653

Cited By: 1

Öz

Osmanlı Devleti’nde camiler ibadet dışında çeşitli fonksiyonları icra eden en önemli kurumların başında gelmektedir. Camilerin yapım, onarım, aydınlatma, ısıtma, bakım vs. ihtiyaçlarının karşılanması ile cami görevlilerinin maaş ve ücretlerinin ödenmesi gibi harcamalar camilerin temel giderlerini oluşturmuştur. Bu giderler bazen devlet hazinesinden, bazen gelirleri camiler için vakfedilen gayrimenkul gelirlerinden bazen de caminin bulunduğu yöre halkının doğrudan yaptığı aynî ve nakdî bağışlarla karşılanmıştır. Osmanlı Devleti’nde camilerde çok sayıda görevli hizmet etmiştir. Bu görevlilerin başlıcaları arasında; imam, hatip, müezzin, vaiz, kayyım, ferraş, devir-hân, kâri (kurrâ), na’t-hân, tarif-hân, muvakkit, enam-hân, muarrif, sûre-hân, cüzhân ve dersiâm bulunurdu. Söz konusu görevlilerin maaş ve ücretleri ise çoğunlukla vazifeli oldukları cami veya mescitlerin vakıfları aracılığıyla ödenirdi. Başka alanlarda da hizmet veren vakıflar Osmanlılarda o kadar yaygınlaşmıştı ki hemen hemen her caminin en az bir gayrimenkulü bulunurdu. Bazen vakıfların gelirleri caminin ihtiyacını karşılayamayacak kadar azalmakta ya da vakıflar ortadan kalkmaktaydı. Bu şekilde vakıf gelirlerinin yetersiz kaldığı durumlarda devlet hazinesinin farklı kalemlerinden takviye edilmesi veya tamamının üstlenilmesi gibi çeşitli kaynaklardan destek alma yollarına gidilmiştir. Cami görevlilerinin maaşlarının ödenmesi konusunda devletin başvurduğu bu kaynaklardan birisi de gümrük mukataaları olmuştur. Öyle ki, Osmanlı Devleti’nde bazı camilerdeki görevlilerinin ulufelerinin vakıflar yerine gümrük mukataalarının gelirlerinden ödendiği görülmektedir. Bu çalışmada, Osmanlı coğrafyasının değişik bölgelerindeki camilerde görev yapan kişilerin vazifeleri ve gümrük mukataalarından aldıkları maaşların miktarı Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi Ali Emirî (AE.)SMHD.I, AE.SMST.II, AE.SMST.III, AE.SAMD.III) tasnifinde yer alan (M.1688-1769 tarihli) berat suretlerindeki veriler kullanılarak ayrıntılı şekilde ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Cami, Din Görevlisi, Ulufe, Gümrük, Mukataa

Kaynakça

• ADIYEKE, N. (2010). “Bir Siyasi-İdari Kurum Olarak Osmanlı’da Cami”. Kebikeç. 30: 5-14. AKGÜNDÜZ, M. (2020). “Osmanlı Döneminde Camilerde Kur’ân Okunmasıyla İlgili Görevliler”. Diyanet İlmî Dergi. LVI/2: 443-458. AKIN, A. (2006). “Osmanlı’da Din Görevlisinin Konumu Üzerine Değerlendirmeler (Bursa Örneği)”. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi. 8: 65-104. AYDÜZ, S. (2006). “Osmanlı Devleti’nde Müneccimbaşılık Müessesesi”. Belleten. LXX/257: 167-264. BAKTIR, M. (1998). “Hutbe”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. XVIII: 425-428. BARKAN, Ö. L. (1963). “Fatih Cami ve İmareti Tesislerinin 1489-1490 Yıllarına Âit Muhasebe Bilânçoları”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası. XXIII/1-2: 297-341. BAŞKURT, İ. (2012). “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Kürsü Şeyhliği”. İslâm Araştırmaları Dergisi. 27: 117-145. BERKİ, A. H. (1966). Vakfa Dair Yazılan Eserlerle Vakfiye ve Benzeri Vesikalarda Geçen Istılah ve Tâbirler. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Neşriyatı. BEYDİLLİ, K. (2000). “Osmanlı Devleti’nde İmamlık”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. XXII: 188-190. BULUT, M. (1999). “Osmanlı Devletinde Dini Teşkilatlanma ve Yaygın Din Eğitimi”. Diyanet İlmi Dergi. XXXV/2: 101- 116. CANÇELİK, A. (2018). “Osmanlı Cami Kültüründe ve İşlevlerinde Vakfiyelerin ve Külliyelerin Rolü: Gebze Çoban Mustafa Paşa Vakfiyesi ve Külliyesi Örneği”. Uluslararası Çoban Mustafa Paşa ve Kocaeli Tarihi-Kültürü Sempozyumu IV Bildirileri. Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları. III: 1795-1806. CİRİT, H. (2012). “Vaaz”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. XLII: 404- 407. ÇİÇEKLER, M. (2006). “Na’t”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. XXXII: 435-436. DEMİR, A. (2017a). “Osmanlı Devleti’nin Balkan Mirâsında Para Vakıflarının Yeri: Prizren Örneği”. Adam Akademi. VII/2: 195-208. DEMİR, A. (2017b). “Vakıf Müessesesindeki Kurumsal Dönüşümün Şâhitleri: Tafsîl ve Tafsîl-i Nizâmât Defterleri”. Osmanlı’da Şehir, Vakıf ve Sosyal Hayat. (ed. Kerim İlker Bulunur-Fatih Bozkurt-Mahmut Cevat İzgi). İstanbul: Mahya Yayınları: 265-286. DENİZ, Ş. (2017). “Sultan Abdülmecid’in İnşa Ettirdiği Muvakkithaneler”. Osmanlı Araştırmaları. XLIX: 267-291. DOĞAN, M. (2017). “Balkanların İmar ve İhyasına Bir Katkı: Kaçanikli Mehmed Paşa Vakfı”. Osmanlı’da Şehir, Vakıf ve Sosyal Hayat. (ed. Kerim İlker Bulunur-Fatih Bozkurt-Mahmut Cevat İzgi). İstanbul: Mahya Yayınları: 171-191. DÖGÜŞ, N. (2021). “Osmanlılarda İmamlık Müessesesi ve Vakıflar”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi. VI/1: 22-65. EROĞLU, B. - E. Z. TOMAR (2016). “Anadolu Muvakkithaneleri Üzerine Tipolojik Bir Değerlendirme”. Uluslararası İslam Medeniyetinde Zaman Sempozyumu (8-11 Ekim 2015). II. İstanbul: 367-380. GENÇ, M. (1985). “Osmanlı Devleti’nde İç Gümrük Rejimi”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. İstanbul: İletişim Yayınları. III: 786-790. GENÇ, M. (2000). “İltizam”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. XII: 154-158. GÖKMEN, E. (2005). “Hurûfât Defterlerine Göre Demirci Kazası ve Köylerinde Cami ve Mescitler (1690-1830)”. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. III/2: 21-56. HIZLI, M. (2014). “Osmanlı Mahalle İmamlarının Performanslarına Dair”. TESAM Akademi Dergisi. I/1: 41-51. IŞIK, E. (1995). “En’âm Sûresi”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. XI: 169-170. İNALCIK, H. (1959). “Osmanlılar’da Raiyyet Rüsûmu”. Belleten. XXIII/92: 575-610. İNALCIK, H. (2000). Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1300-1600). I. (ed. Halil İnalcık-Donald Quataert). (çev. Halil Berktay). İstanbul: Eren Yayıncılık. KARAMURSAL, Z. (1989). Osmanlı Malî Tarihi Hakkında Tetkikler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. KAYA, U. (2017). “Osmanlı’da Din Hizmeti Görevlilerinin Atanma ve Çalışma Şartlarını Düzenleyen Tevcîh-i Cihât Nizâmnâmeleri Hakkında Bir Değerlendirme”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi. XXI/1: 203-254. KAZICI, Z. (1982). “Osmanlılarda Mahalle İmâmlarının Bâzı Görevleri”. İslam Medeniyeti Mecmuası. V/3: 29-35. KESKİOĞLU, O. (2006). “Bazı Yönleriyle Vakıflar”. Vakıflar Dergisi. X: 109- 112. KILINÇ, E. (2008). “Klâsik Osmanlı Eğitim Kurumlarından Konya Dârü’l-Huffâzları (XVII. Yüzyıl)”. Gaziantep Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. VII/1: 18-43. KOÇ, A. - Ö. ÖZDEMİR (2017). “Kanûnî Vakfiyesi’ne Göre Süleymaniye Camii ve Görevlileri”. Diyanet İlmî Dergi. LIII/2: 119-147. KÖPRÜLÜ, F. (1938). “Vakf’a Ait Tarihî Istılahlar Meselesi”. Vakıflar Dergisi. Ankara. I: 131-138. Kur’an-ı Kerim. A’raf Suresi. 7/44. Kur’an-ı Kerim. Yusuf Suresi. 12/70. KÜÇÜKAŞCI, M. S. (2000). “İmam”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. XXII: 178-181. KÜÇÜKAŞCI, M. S. (2006). “Müezzin”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. XXXI: 489-495. KÜTÜKOĞLU, M. S. (1974). “Tanzimat Devri Osmanlı-İngiliz Gümrük Târifeleri”. İÜEF Tarih Enstitüsü Dergisi. 4-5: 335-393. KÜTÜKOĞLU, M. S. (1996). “Osmanlılarda Gümrük”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. XIV: 263-268. KÜTÜKOĞLU, M. S. (1998). “Ahidnâme/Türk Tarihi”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. I: 536- 540. LEVEND, A. S. (1972). “Dinî Edebiyatımızın Başlıca Ürünleri”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. XX: 35-80. ONAY, A. (2009). “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Camilerin Finansmanı”. Değerler Eğitim Dergisi. VII/18: 43-80. ÖNKAL, A. - N. BOZKURT (1993). “Cami/Dinî ve Sosyokültürel Tarihi”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. VII: 46-56. ÖZCAN, N. (2006). “Na’t/Mûsiki”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. XXXII: 437. ÖZCAN, T. (2007). “Osmanlılar/Dinî Hayat”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. XXXIII: 538-541. ÖZMEL, İ. (2002). “Kayyım”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. XXV: 107-108. ÖZTÜRK, N. (2006). “Mütevelli”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. XXXII: 217-220. ÖZVAR, E. (2013). Osmanlı Maliyesinde Malikâne Uygulaması. İstanbul: Kitabevi Yayınları. PAKALIN, M. Z. (1983a). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. I. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. PAKALIN, M. Z. (1983b). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. II. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. PAKALIN, M. Z. (1983c). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. III. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. PAMUK, B. (2013). “Erzurum Gümrüğü’nün Teşekkülü ve Tekâmülü (XVI-XVII. Yüzyıllar)”. Belleten. LXXVII/279: 523-546. ŞAHİN, E. (2020). Dinin Toplumsallaşmasında Aracı Bir Kurum: Erken Modern Osmanlı Toplumunda Vaaz ve Vaizler. Ankara: TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). TABAKOĞLU, A. (1985). Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi. İstanbul: Dergah Yayınları. TABAKOĞLU, A. (1994). Türk İktisat Tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları. TAŞKIN, Ü. (2008). “Klâsik Dönem Osmanlı Eğitim Kurumları”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. I/3: 343- 366. TUNCER, D. (2007). Vergi Tekniği Açısından Gümrük Vergisinin Değerlendirilmesi. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). UĞUR, M. (1986). “Va’z, Kıssacılık ve Hadiste Kussâs”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi. XXVIII: 291-326. ÜNAL, M. A. (1988). “XVII. Yüzyıl Başlarında Harput Mukataatına Ait Bir İcmal Muhasebe Defteri”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. 3: 93- 107. YAŞAROĞLU, M. K. (2012). “Vakit”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. XLII: 488-491. YAZICI, T. - M. İPŞİRLİ (1995). “Ferrâş”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. XII: 408- 409. YEDİYILDIZ, B. (1982). “Vakıf Müessesesinin XVIII. Asır Türk Toplumundaki Rolü”. Vakıflar Dergisi. XIV: 2- 27. YENİTERZİ, E. (2002). “Türk Edebiyatında Na’tlara Dair”. Türkler. (ed. Hasan Celal Güzel vd.). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. XI: 762- 767. YERELİ, B. (1994). “İslam Vergi Hukukunda Dış Ticaret Vergileri ve Osmanlı Devleti’nde Gümrük Vergileri Uygulaması”. DEÜ İBBF Dergisi. IX/1: 79-104. ZORLU, T. (2014). “Salnamelere Göre Doğu Karadeniz Bölgesi Muvakkithaneleri”. Belleten. LXXXVIII/283: 907-930.