KIRIM’IN VAR OLUŞ MÜCADELESİNDE EDİGE KIRIMAL’IN ROLÜ VE ÖNEMİ

Yıl 2025, Cilt: 22 Sayı: 85, 203 - 230, 27.03.2025

Taylan Güzal

https://doi.org/10.56694/karadearas.1597680

Öz

Mustafa Edige Kırımal, Ceditçilik hareketinin yarattığı ortamdan beslenerek büyüyen ikinci kuşak Kırım Türk aydınlarındandır. Aslen Lehistan Tatarlarından olan Kırımal, 1911’de Bahçesaray’da doğmuş, ilk ve orta okul öğrenimini Kırım’da gerçekleştirmiş, ardından Kırım’ın seçkin okullarından olan Akmescit Pedagoji Enstitü-sü’nde okumuştur. Ömrünü Kırım davasına vakfetmiş olmasından mütevellit, Kırım’ın ahvali kendisinin yaşantı-sını belirlemiştir. Yüksek tahsili sırasında gizli olarak yürütülen millî faaliyetlerde aktif rol oynamış, ön plana çık-mıştır. Sovyet Hükümeti’nin baskılarının artmasıyla İran üzerinden 1932 yılında İstanbul’a geçmiş böylelikle Emel Dergisi’nin etrafında toplanan grubun içerisinde yer almıştır. 1939’da Vilnius Üniversitesi’nin Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde öğrenimini tamamlamış, Polonya’ya üniversite tahsili sebebiyle giden Kırımlı gençlerle birlikte millî faaliyetlerini burada da sürdürmüştür. Almanların Kırım Yarımadası’nı işgal etmesi üzerine Edige Kırımal Müste-cip Ülküsal ile Nazi Almanya’sıyla temaslarda bulunmuştur. Bu girişimlerin gayesi savaşta zor durumda kalan Kırım Türklerine yardım edebilmek ve Kırım’ı bağımsızlığa kavuşturabilmektir. Savaşın sona ermesiyle Kırımal Almanya’da kalmış ve Kırım Türklerinin haklarını savunmaya devam etmiştir. Bu çalışma ile ikinci kuşak Kırım Türk aydınlarından Edige Kırımal’ın Kırım Türklerinde İsmail Gaspıralı’dan beri ortaya çıkan eser bırakma gele-neğinin bir sonucu olarak meydana getirdiği kültürel, siyasi ve toplumsal konularda yürüttüğü çalışmalarıyla, Kırım’ın var oluş mücadelesine verdiği katkı ayrıca diğer Kırım Türk aydınlarından ayrılan yönlerinin ön plana çıkarılması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Edige Kırmal, Kırım, Almanya, Çarlık Rusya, Sovyet Rusya

Kaynakça

• ABDÜLHAMİTOĞLU, N. (1977). “Bir Dava Adamının Hayatı Dr. Edige Kırımal”. Birlik. I/2:95.
• ANTOSHİN, A. (2022). “U.S. and ‘Turkestan’ Political Exiles during the Cold War: Information Policy of Radio Liberty1 in Soviet Central Asia”. RUDN Journal of Russian History. XXI/4: 510.
• BAYKAL, B. S. (1952). “EDIGE KIRIMAL : Der Nationale Kampf Der Krımtürken = Kırım Türk-lerinin Milli Mücadelesi (1917-1918), Verlag Lechte, Emsdetten (Westf.) 1952”. Belle-ten. XVI/62: 308.
• ÇONGAR, O. (2011). “Lehistan-Litvanya Tatar Anıtı'nın Açılışı”. Kırım Bülteni. 68: 10.
• DARENDELİOĞLU, İ. (1962). “Moskof Radyosu ile Ağız Birliği Edenler”. Milli Yol. 25: 11.
• DEMİRCİ, S. (2022). “Münih’te Çıkarılan Antisovyet Yayınlarından İki Özgün Örnek Dergi ve Kafkasya Dergileri”. Tarih Araştırmaları Dergisi. XLI/71: 520-521.
• ____ (1957). “Moskova’nın Sürgün ve İmha Ettiği Milletler”. Dergi. III/9: 119-125.
• ____ (1962). Dergi. VIII/28: 1.
• ____ (1965). “Enstitü Haberleri”. Dergi. XI/41: 3-73.
• ____ (1964). “Sovyetler Birliğini Öğrenme Enstitüsünün simpozyumu”. Dergi. X/38: 70.
• GÖRGEN, İ. (2022). “Kırım’ın Jeopolitik Önemi ve Kırım Türkleri”. “Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi”. XII/1: 291.
• GÜRHAN, Ş. (2017). “1930’lu Yıllarda SSCB’nin Kırım’da Uyguladığı Sovyetleştirme Politikaları ve Yaşanan Suni Açlık”. Uluslararası Çalışmalar Dergisi. I/1: 54.
• GÜZAY, A. (2024). “Almanya-Sovyetler Birliği Kıskacında Kafkasya’nın Bağımsızlık Meselesi (1941-1943)”. Karadeniz Araştırmaları. XXI/82: 524.
• GÜZAY, A. (2020). “Almanya’nın Kırım’daki İslam Politikası 1941-1944”. Journal of Universal History Studies. (Prof. Dr. Mustafa Keskin Special Issue). III/173: 178.
• GÜZAY, A. (2023). “Alfred Rosenberg’in Görev Birliği ve Kırım’daki Faaliyetleri”. Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. IX/20.
• ÖZCAN, Ö. (2000). “Sovyetler Birliğini Öğrenme Enstitüsü ve Yayın Organı ‘Dergi’”. Türk Yur-du. XX/150: 17-20.
• TANATAR, B. (2019). “Yaklaşan Kolektivizasyona Karşı Kırım’da Bir İlk Direniş Örneği: Alakat Ayaklanması”. Emel. 268: 20-21.
• TANATAR, B. (2009). “Sovyet Sonrası Dönemdeki Kırım İncelemeleri Hattında Panoramik Bir Ufuk Turu”. Emel. 228: 16-17.
• TEKNE, K. (2021). “Polonya Tatarlarının Çağdaş Kimliğini Temsil Eden Süreli Yayınlardan: Życıe Tatarskıe (Tatar Hayatı)”. History Studies. XII/3: 1039-1040.
• TEKNE, K. (2020). “Sovyet Kırım’da Veli İbrahim Yılları”. History Studies. XII/5: 6.
• TÜRKKAYA, A. (1960). “Sovyetler Birliğini Öğrenme Enstitüsünün Onuncu Yıl Dönümü”. An-kara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi. XV/4: 266.
• UZUNAĞAÇ, E. (2024). “Cafer Seydahmet (Kırımer)’in Kırım’ın Vesayet Altına Alınması Talep-leri: Milletler Cemiyeti Arşivindeki Belgelere Göre, Karadeniz Araştırmaları. XXI/84: 1332-1345.
• II-Araştırma ve İnceleme Eserler
• ARMAOĞLU, F. (2018). 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1914-1995). İstanbul: İş Bankası Kültür Yayın-ları.
• BAYRAKTAR, M. (2022). Kırım Tatar Milli Hareketinde Maarif ve Alimler (1883-1921). Eskişe-hir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yük-sek Lisans Tezi).
• COŞKUNER, B. (2007). Sibirya’dan Nazi Kamplarına. İstanbul: Ufuk Ötesi Yayınları.
• DEMİRKIRAN, S. (1998). Bir Türk Münevveri İsmail Otar Bey (Hayatı ve Faaliyetleri). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• DERMAN, S. G. (2016). “II. Dünya Savaşı’nda Kırım Türklerinin Siyasi Faaliyetleri”. İkinci Dün-ya Savaşı ve Türk Dünyası. (hzl. Nesrin Sarıahmetoğlu - İlyas Kemaloğlu). İstanbul: Türk Dünyası Belediyeler Birliği: 29-57.
• FERRARİ, K. N. (2013). “Zincirli Medrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. XLIV/446.
• FİSHER, A. (2009). Kırım Tatarları. (çev. Eşref Bengi Özbilen). İstanbul: Selenge Yayınları.
• GÖNÜLALAN, B. (2019). “DERGİ” Dergisine Göre Sovyet Hakimiyetindeki Türkler (1955-1972). Manisa: Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• GÜZAY, A. (2022). Nazi Kırımı. Konya: Çizgi Yayınları.
• HABLEMİTOĞLU, A. (2011). Necip Hablemitoğlu’nun Mektupları. İstanbul: Togan Yayıncılık.
• HABLEMİTOĞLU, N. (2004). Yüzbinlerin Sürgünü. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınevi.
• HACALOĞLU, Y. (2013). Atsız’ın Mektupları. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• HOSTLER, C. W. (1976). Türkler ve Sovyetler. (çev. Mithat San). Ankara: Şanal Matbaası.
• JOHNSON, I. (2010). A Mosgue in Munich- Nazıs, The CIA and The Muslım Brotherhood İn The West. United States of America: Houghton Mifflin Harcourt.
• KARAKÖSE, N. (2010). Askeri Siyasi ve Silah Sanayicisi Kişiliği ile Nuri Paşa (Killigil). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü. (Yayımlanmış Doktora Tezi).
• KAÇALİN, M. S. (2007) “Numan Çelebi Cihan” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İs-tanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. XXXIII/234.
• KIRIMLI, H. (2022). “Kırım: Rus İdaresi Dönemi” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. XXV/459.
• KIRIMAL, E. (2023). Kırım Türklerinin Millî Mücadelesi. (çev. Erol Uğur). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• KIRIMAL, E. (1962). Kırımda Türk Katliamı. (çev. Kemal Vehbi Gül). İstanbul: Toprak Yayınla-rı.
• KIRIMLI, H. (1996). Kırım Tatarlarında Millî Kimlik ve Millî Hareketler (1905-1916). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• KIRIMLI, H. (2022). “Kırım: Rus İdaresi Dönemi” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. XXV/459.
• OTAR, İ. – ÖMER, Ö (2003). Cafer Seydahmet Kırımer’in Günlüğü. Ankara: Polatlı Kırım Türk-leri Kültür ve Dayanışma Derneği.
• ÖZCAN, K. (2010). Kırım Türklerinin Varoluş Mücadelesi Kırım Dramı. İstanbul: Babıâli Kültür Yayıncılık.
• ÖZCAN, Ö. (2008). Kırım Türklerinin Siyasi Önderi Cafer Seydahmet Kırımer. Ankara: Türk Ocakları Ankara Şubesi.
• POLAT, Ö. (2020). Kırım Tatar Aydınlarından Dr. Edige M. Kırımal (1991-1980): Hayatı ve Eserleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. (Yayımlan-mamış Yüksek Lisans Tezi).
• UZUNAĞAÇ, E. (2022). Cafer Seydahmet Kırımer (1889-1960): Hayatı, Fikirleri ve Eserleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• ÜLKÜSAL, M. (1980). Kırım Türk-Tatarları [Dünü-Bugünü-Yarını]. İstanbul: Baha Matbaası.
• ÜLKÜSAL, M. (1999). Kırım Yolunda Bir Ömür Hatıralar. Ankara: Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları.
• ÜLKÜSAL, M. (1976). İkinci Dünya Savaşında 1941-1942 Berlin Hatıraları ve Kırım’ın Kurtuluş Davası. İstanbul: Emel Yayını.
• III-İnternet Kaynakları
• BADRETDİN, S. (2011). “Garip Sultan (1923-2011)”. Erişim Tarihi: 10.09.2024. https://www.azatliq.org/a/garip_sultan/24395729.html
• Harvard Library (2024). “Harvard Project on the Soviet Social System”. Erişim Tarihi: 11 Haziran 2024. https://library.harvard.edu/collections/harvard-project-soviet-social-system.
• KARANLIK, R. (2007). “Edige Kırımal’ın Naaşı 27 yıl Sonra Vatanı Kırım’a Döndü”. Erişim Tarihi: 10.09.2024. https://www.qha.com.tr/saglik-yasam/edige-kirimal-in-naasi-27-yil-sonra-vatani-kirim-a-donuyor-33194
• LUTHER, M. (1950). “Harvard Project on the Soviet Social System”. Erişim Tarihi: 11.06.2024. https://iiif.lib.harvard.edu/manifests/view/drs:5489177$12i
• OTAR, İ. (1980). “Edige Kırımal’ın Ardından”. Erişim Tarihi: 05.06.2024. https://emelvakfi.org/emeldergisi/edige- kirimalin-ardindan/
• Ufuk Ötesi (2007). “Edige Kırımal’ın naaşı 27 yıl sonra Vatanı Kırım’a döndü”. Erişim Ta-rihi: 10.09.2024. http://www.ufukotesi.com/habergoster.asp?haber_no=20070505
• ÜLKÜSAL, M. (1980). “Dr. Edige Mustafa Kırımal’ı Kaybettik”. Erişim Tarihi: 01.06.2024. https://emelvakfi.org/emeldergisi/dr-edige-mustafa-kirimali-kaybettik