THE OTTOMAN EMPIRE'S UNILATERAL ABROGATION OF CAPİTULATIONS: PERCEPTIONS AND REACTIONS IN THE IRANIAN PUBLIC OPINION

Yıl 2025, Cilt: 22 Sayı: 85, 177 - 202, 27.03.2025

Taner Bilgin , Ümit Yetik

https://doi.org/10.56694/karadearas.1599821

Öz

For many years, both the Ottoman Empire and Iran endured the burdens of capitulations. Despite periodic efforts by both states to eliminate these agreements, neither fully succeeded. However, when the Committee of Union and Progress came to power, it focused closely on the matter of capitulation abrogation. Taking advantage of the turbulent conditions at the outbreak of World War I, the Ottomans unilaterally declared the abrogation of capitulations. This bold move garnered significant approval in neighboring Iran, where media and statesmen closely followed the Ottomans' actions. Iranian newspapers extensively discussed the impact of the abrogation on Ottoman citizens and published articles urging Iranian leaders to draw lessons from this initiative. Iranian officials stationed in Ottoman territories also sent detailed reports back to their homeland, highlighting their observations. Ultimately, the Ottoman Empire's unilateral action served as an important model for Iran. This article explores Iranian reactions to the Ottomans' September 1914 announcement, drawing on Iranian literature, periodicals, and other contemporary sources.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Iran, Capitulations, Foreign Privileges, Abrogation

OSMANLI DEVLETİ’NİN KAPİTÜLASYONLARI TEK TARAFLI İLGÂSI: İRAN KAMUOYUNDAKİ ALGILAR VE TEPKİLER

Öz

Osmanlı Devleti ve İran, uzun yıllar kapitülasyonların ağır şartlarına maruz kaldı. İki devlet, zaman zaman kapitülasyonların ilgâsına dair girişimlerde bulunduysa da mezkûr meselede tam bir başarı elde edemedi. Ancak İttihad ve Terakki yönetimi iktidarı ele geçirince, kapitülasyonların ilgâ meselesiyle yakından ilgilendi. Nitekim I. Dünya Harbi başlarında yaşanan karmaşık süreci fırsata dönüştürerek, kapitülasyonları ilgâ ettiğini duyurdu. Osmanlı Devleti’nin kapitülasyonları tek taraflı kaldırması, komşu devlet İran’da son derece olumlu karşılandı. İran basını ve devlet adamları, Osmanlı Devleti’nin bu girişimini en başından itibaren yakından takip etti. Kapitülasyonların ilgâ edilmesi kararının Osmanlı tebaası üzerinde nasıl bir etki bıraktığı basında sürekli olarak işlendi. Öte yandan İran basını, meseleye ilişkin İranlı devlet adamlarına da göndermede bulunarak mezkûr girişimden İran’ın nasıl bir ders çıkarması gerektiğine dair uyarı niteliğinde haberler neşretti. Osmanlı coğrafyasında görev yapan İranlı devlet adamları ise gözlemlerini, ülkelerine gönderdikleri raporlar ile bildirdi. Netice olarak Osmanlı Devleti’nin kapitülasyonları ilgâ kararı, İran için de iyi bir örnek teşkil etmiştir. Bu makalede Osmanlı Devleti’nin 1914 Eylül ayında duyurduğu kapitülasyonları ilgâ kararının, İran kamuoyundaki yansımaları İran menşeli literatür, matbu kaynaklar ve süreli yayınlar ışığında ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, İran, Kapitülasyonlar, İmtiyâzât-ı Ecnebiye, İlgâ

Kaynakça

• BOA.Y.PRK.BŞK, 38/16.
• İran Arşiv Belgeleri
• Güzide-i Esnâd-ı Siyasî-i İran ve Osmani Devre-i Kacariye, (1375), (Der. Mohammad Hassan Kavousi Araghi) Cilt 7, Vahid-i Neşr-i Esnâd-Müessese-i Çap ve İntişârât-ı Vüzerat-ı Umûr-ı Hâriciye, Tahran.
• Süreli Yayınlar
• Asr-ı Cedîd, “Kapitülasyon ve İran”. 18 Zilhicce 1332/7 Kasım 1914.
• Asr-ı Cedîd, “Yaddaşt-ı Hefte”. 19 Zilkade 1332/10 Ekim 1914.
• Çehrenemâ, “Osmanî İmtiyâzât-ı Ecânib-ra der-Memâlik-i Hud Lâğv Kerd”..1 Zilhicce 1332/21 Ekim 1914.
• Hâver, “Ref’i ve İlgâ-yı İmtiyâzât-ı Ecnebiye”. 23 Şevval 1332/14 Eylül 1914.
• Hâver, “Ref’i ve İlgâ-yı İmtiyâzât-ı Ecnebiye”. 2 Zilkade 1332/22 Eylül 1914.
• Hâver, “Kapitülasyon ya İmtiyâzât-ı Ecanib der-İran: Kabıl-ı Teveccüh-ı Cenab-ı Aka-yı Zikâü’l Mülk Vezir-i Adliye”. 11 Zilkade 1332/1 Ekim 1914.
• Hâver, “Lecacet-i Franseviyan”, 18 Zilkade 1332/8 Ekim 1914.
• Hâver, “Postahaneha-yı Ecanib”, 18 Zilkade 1332/8 Ekim 1914.
• Hâver, “Resm-i Temettû’”, 18 Zilkade 1332/8 Ekim 1914.
• Hâver, “Tezyin-i Resm-i Gümrük”. 18 Zilkade 1332/8 Ekim 1914.
• Nevbahar, “Âlem-i İslâm”. 2 Safer 1333/20 Aralık 1914.
• Ra’ad, “der-Osmanî Tağyir-i Kapitülasyon”. 2 Zilkade 1332/27 Eylül 1914.
• Ra’ad, “Matbuat-ı Harice Raci’ be-Ceng-i Beyne’l-mileli: der-Osmanî”. 2 Zilhicce 1332/22 Ekim 1914.
• Ra’ad, “Siyaset-i Osmanî”. 13 Zilkade 1332/4 Ekim 1914.
• Ra’ad, “Matbuat-ı Harice Raci’ be-Cengi Beyne’l-mileli”. 24 Zilkade 1332/15 Ekim 1914.
• Takvim-i Vekayi, “Kavânîn ve Nizâmât”. nr. 1938, 4 Eylül 1330/17 Eylül 1914.
• Ansiklopedi Maddeleri
• İNALCIK, H. (2000). İmtiyâzât. TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 22, İstanbul.
• KALLEK, C. (2000). İmtiyâzât. TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 22, İstanbul.
• KÜTÜKOĞLU, M. S. (1988). Ahidnâme. TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 1, İstanbul.
• Kitap, Makale ve Tezler
• ABRAHAMİAN E. (1384). İran Bey-i Do İnkılab. (Trc. Ahmed Gûl-Muhammedî, Muhammed İbrahim Fettahî Velilayi). Tahran: Neşrini.
• ABRAHAMİAN E. (2019). Modern İran Tarihi. (Çev. Dilek Şendil). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• ARIKAN, R. (2016). I. Dünya Savaşı’nda Marne Cephesi ve Osmanlı Devleti’nin Savaşa Girişi. VA-KANÜVİS, Mart 2016, Yıl 1, No. 1, 1-36.
• BİLGİN, T. (2015). Milli Mücadele Döneminde Bilecik. Bilecik: Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Yayınları.
• DEVLETÂBÂDÎ, Y. (1361). Hayat-ı Yahya. C. III. Tahran: İntişârât-ı Attar.
• DEMİRYÜREK, H. (2023). Harbin Gölgesinde İktisadî Hayat: Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Bursa’da Ticaret ve Ziraat. VAKANÜVİS, Yıl/Vol. 8, Özel Sayı: Dr. Recep Yaşa’ya Armağan, 2497-2525.
• KOLAY, A. (2017). II. Meşrutiyet Döneminde Hariciye Nezaretinde Tensikat ve Bürokratik Deği-şim (1908-1910). Türkiyat Mecmuası, 27(1), 193-214.
• KOLAY, A. (2019). Anadolu’da İşletmeye Açılan İlk Demiryolu: İzmir-Kasaba Hattı ve Uzantıları (1863-1897), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• MAJD, M. G. (1390). İngiliz ve İşgal-i İran der-Cengi Cehani-yi Evvel. (Ed. Ali Ekber Rençber-Kirmanî, çev. Mustûfi Emirî). Tahran: Müessese-i Mütala’at ve Pejuheşiha-yı Siyasî.
• MEHDEVÎ, A. H. (1385). Tarih-i Revabıt-ı Harici-i İran: ez İbtida-yı Devran-ı Safeviye ta-Payan-ı Ceng-i Dovvom-u Cehani. Tahran: Müessese-i İntişârât-ı Emir Kebir.
• MEDENÎ, C. (1990), Tarih-i Siyasi-i Muasır-ı İran. Cilt 1, Kum: Defter-i İntişârât-ı İslamî.
• MİROSHNİKOV, L. I. (1344). İran der Ceng-i Cehani-yi Evvel. (Trc. A. Duhaniyati). Tahran: Mü-essese-i İntişârât-ı Emir Kebir.
• SİPEHR, A. A. (1362). İran der-Ceng-i Bozorg 1914-1918. Tahran: İntişârât-ı Edib.
• ŞEMİM, A. A. (1374). İran der Devre-i Saltanat-ı Kacar. Tahran: Neşr-i Efkâr.
• TÜRKGELDİ, A.F. (1984), Görüp İşittiklerim. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ZOWGHİ, İ. (1989). İran ve Kudretha-yı Bozorg 1900-1925. Tahran: İntişârât-ı Pazhang.