BEZOAR TAŞI: ORTAÇAĞ VE YENİÇAĞ'DA ZEHİRLERE KARŞI DOĞAL BİR PANZEHİR

Yıl 2025, Cilt: 22 Sayı: 85, 1 - 27, 27.03.2025

Mehmet Kavak

https://doi.org/10.56694/karadearas.1600190

Öz

Bu çalışma, panzehir olarak kullanılmış bezoarların farklı özellikleri hakkında detaylı bilgiler sunmakta olup genel olarak Orta Çağ ve Yeni Çağ kaynaklarına dayanmaktadır. Özellikle, hayvan ve mineral türleri arasında yaban keçilerinden elde edilen hayvan tipi bezoara odaklanılmıştır. Orta Çağ’da "pâd-zehr" veya "ba-zehr" terimleri, "zehirlerden koruma" anlamına gelmekteydi ve bu terimler Avrupa dillerine "bezoar" olarak evrildi. Antik dönemde pek tanınmayan bu kavram, Orta Çağ boyunca önem kazanmış ve coğrafi keşiflerle birlikte zirveye ulaşmıştır. Ancak, on dokuzuncu yüzyılın sonlarına doğru bezoara olan ilgi azalmaya başlamıştır. Avrupa’da İran menşeli bezoarların en yüksek kalitede olduğu kabul edilmekte, ancak Hindistan, Endonezya ve Peru’dan da örnekler bulunmaktadır. Tıbbi olarak, bezoarlar genellikle toz haline getirilip sıvı ile karıştırılarak zehirlenme tedavisinde kullanılmaktadır. Ayrıca, ani zehirlenmelere karşı koruma amacıyla takı olarak da kullanılmaktadır. Ancak nadir olmaları nedeniyle sahte bezoarların yaygın olduğu, piyasaya sürülen bezoarların yaklaşık yüzde doksanının sahte olduğu tahmin edilmektedir. Gerçekliklerini test etme yöntemleri, Orta Çağ’da hekimler ve kuyumcular tarafından geliştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Bezoar taşı, pad-zehr, mineral bezoar, hayvansal bezaor.

BEZOAR STONE: A ORGANIC ANTIDOTE TO POISONS

Öz

This study provides detailed information on the different properties of bezoar, which has been used as an antidote, based on Middle Ages and Early Modern sources. Specifically, it will focus on the animal type of bezoar obtained from wild goats, among the various animal and mineral types. In the medieval, the terms "pâd-zehr" or "ba-zehr," meaning "protecting against poisons," evolved into the European term "bezoar." This concept, while not widely recognized in antiquity, gained prominence during the medieval, peaking in the modern era due to new geographical discoveries. However, interest began to wane by the late nineteenth century. Bezoars from Iran are considered the highest quality, but examples exist from India, Indonesia, and Peru. Medically, bezoars are typically ground into powder and mixed with liquid to treat poisonings. They are also worn in jewellery for protection against sudden poisoning. However, counterfeit bezoars are prevalent due to their rarity, with estimates suggesting that around ninety percent of marketed bezoars are fake. Methods for testing their authenticity were developed by physicians and jewellers in the Middle Ages.

Anahtar Kelimeler

Bezoar stone, pad-zehr, mineral bezoar, animal bezoar.

Kaynakça

• ARMITAGE, E. S. (1881). Richard I. and Edward I, London: Longmans, Green, and Co.
• BAVHINI, C. B. (1613), De lapidis Bezaar orient. et occident, Basileae [Basel]: Apud Conr. Waldkirch.
• BIANCHI, T. X. (1850), Lisan-i Türkiyye ve Fransaviyye’nin Lügati: Dictionnarie Turc-Français, Paris: b.y.
• BOS, G. (2022), The Medical Works of Moses Maimonides, Leiden: Brill.
• CHRISTIE’S (2024), “A silver and parcel-gilt bezoar stone holder and stone”. Erişim 1 Eylül 2024, https://www.christies.com/en/lot/lot-4438819.
• CRESSEY, N. (1879), Natural History of Bezoar Stones, Calculi and Other Animal Concretions, Hartford: Lockwood&Barinard Company.
• D'ABANO, P. (1593), Traicté des venims de Pierre d'Abano. (çev. Lazare Boet), Lyon: Jean Huguetan.
• EL-BÎRÛNÎ (2017), Kıymetli Taşlar ve Metaller Kitabı (el-Cemâhir fî Ma‘rifeti’l-Cevâhir), (çev. Emine Sonnur Özcan), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• ELGOOD, C. (1935), “Treatise on the Bezoar Stone by the late Mahmud ibn Masud the Imad-ul-Din the Physician of Ispahan”, Annals of Medical His-tory, 7/1: 73-80.
• FIGUEROA, L. M. (2014), “The Bezoar Stone: A Natural Wonder in the New World”, Hispanófila, 171/1: 139-156.
• FRYER, J. (1912), A New Account of East India and Persia Being
• Nine Years’ Travels 1672-1681, (ed. William Crooke), v. 2, London: The Hakluyt Soci-ety.
• GELİBOLULU SÜRÛRÎ (2022), Şerh-i Mûcez Fi’t-Tıbb: İbnü’n-
• Nefîs’in el-Mûcez fi’t-Tıbb’ının Şerhi, (haz. Mücahit Kaçar), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu.
• HASAN B. ABDURRÂHMAN (2024), Tercüme-i Mâ-Lâ Yesa’u’t-
• Tabîbe Cehluhu: Hekimlere Gerekli Bilgiler. (haz. Sibel Murad), İstanbul: Türkiye Yaz-ma Eserler Kurumu.
• HUDÛDÜ’L-ÂLEM, Mine’l-Meşrik İle’l-Mağrib, (2002), (thk.
• Yusuf el-Hâdî, Kahire: Dâru’s-Sekâfe.
• HÜBSCHMANN, H. (1895), Persische Studien, Strassburg, Verlag von Karl J. Trübner.
• İBN FAZLULLAH EL-ÖMERÎ (2002), Mesâlikü'l-ebsâr fî memâliki'l-emsâr, (thk. İbrahim Salih), Abu Dabi: el-Mecmaü's-Sekâfî.
• İBN SÎNÂ (1999), el-Kânûn fî’t-Tıbb, (thk. Muhammed Emin ed-
• Dannavi), Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-'İlmiyye.
• İBNÜ’L-BAYTAR (1992), Kitâbü’l-Câmiʿ li-Müfredâti’l-Edviye ve’l-Ağziye. c. 1, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-'İlmiyye.
• İBNÜ'N-NEFÎS (2008/1429), el-Mûcez fi’tıbb, (thk. Abdülkerim el-Azbavî), Kahire: b.y.,
• JAMB. (2024), “In Conversation with Robert Kime”. Erişim 2 Eylül
• 2024. https://www.jamb.co.uk/blog/in-conversation-with-robert-kime/.
• KUNSTHISTORISCHES MUSEUM. (2024), “Bezoar”. Erişim 5 Eylül
• 2024. https://www.khm.at/objektdb/detail/87180/.
• MAKDİSİ (1906), Ahsenü't-takâsim fî maʿrifeti'l-ekâlim, (thk. M. J. De Goeje), Leiden: Brill.
• MONARDES, N. (1596), Joyfull newes out of the new-found worlde. (çev. John Frampton, London: E. Allde.
• MUHAMMED B. GARSÜDDÎN EL-HALEBÎ (2023), Cevher-Nâme (İnceleme-Sadeleştirilmiş Me-tin Tıpkıbasım/ Çeviriyazılı Metin-Dizin). İstanbul: DBY Yayınları.
• MÜTERCİM ÂSIM EFENDİ (2022), Burhân-ı Katı, (3. bs.), (haz. Mürsel Öztürk - Derya Örs), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ORTA. G. (1913), Colloquies on the Simples and Drugs of India, (çev. Clements Markham), London: Henry Sotheran and Co.
• POMET, P. (1748), A Complete History of Druggs: Book I. of Animals, London.
• PONCET, C. J. (1709), A Voyage to Ethiopia, in the years 1698, 1699, and 1700, Dolphin: W. Lewis.
• SAKIZLI İSA EFENDİ (2019), Nizâmü’l-Edviye, (haz. Mükerrem
• Bedizel Aydın - Sibel Murad, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• SALİH BİN NASRULLAH (2019), Beden Sağlığının Korunması:
• Gâyetü’l-Beyân fî Tedbîri Bedeni’l-İnsân, (haz. Ali Işık), Konya: Çizgi Kitabevi.
• SEZEN, G. (2021), “Taşları Okumak: Devadan Ötesi, Bezoardan
• Yada Taşına”, Sakızlı İsa Efendi ve Nizâmü’l- Edviye’si Üzerine İncelemeler, (ed. Sibel Murad - Mücahit Kaçar), İstanbul: DBY Yayınları.
• SOTHEBY'S. (2024), “The Guennol Bezoar Stone”. Erişim 1 Eylül
• 2024.https://www.sothebys.com/en/buy/auction/2023/master-paintings-and-sculpture-part-ii/german-circa-1570-1620.
• STARK, M. P. (2003), “Mounted Bezoar Stones, Seychelles Nuts,
• and Rhinoceros Horns: Decorative Objects as Antidotes in Early Modern Europe”, Stu-dies in the Decorative Arts. 11/1: 69-94.
• SUDHOFF, K. (1925), “Pestschriften aus den ersten 150 Jahren nach der Epidemie des “schwarzen Todes” 1348”, Archiv für Geschichte der Medizin. Bd. 17, H. 1/3 (Mai 1925): 2-139.
• ŞİRVÂNÎ (1999), Tuhfe-i Murâdî (İnceleme-Metin-Dizin), (haz. Mustafa Argunşah), Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ŞÜKÜN, Z. (1944), Farsça-Türkçe Lûgat: Gencinei Güftar Ferhengi
• Ziya. İstanbul: Maarif Matbaası.
• TAVERNIER, J.B. (1925), Travels in India, v. 1, 2nd edition.
• (haz. William Crooke), London: Oxford University Press.
• THOMPSON, C.J.S. (1923), Poison Mysteries in History, Romance
• and Crime, London: The Scientific Press.
• THORINGTON, J. M. (1944), “The Ibex and Chamois in Ancient
• Medicine”, Bulletin of the History of Medicine, 15/1: 65–78.
• THORNDIKE, L. (1941), History of Magic and Experimental
• Science, v. 5. New York: Columbia University Press.
• TÎFÂŞÎ (1977), Ezhârü'l-efkâr fî cevâhiri'l-ahcâr, (thk. Mahmûd Besyuni Hafaci - Muhammed Yusuf Hasan, [Kahire]: el-Hey'etü'l-Mısriyyetü'l-Âmme li'l-Kitâb.
• TULUM, M. (2021), Meninski’nin Thesaursus’u ve XVII. Yüzyıl
• İstanbul Türkçesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• WEAVER, S. (2021), The Goat: A Natural History, London: Ivy Press.
• WHITE, C. (2023), İstanbul’da Üç Yıl: Türklerin Örf ve Âdetleri,
• 1841-1844 / Three Years in Constantinople or, Domestic Manners of the Turks in 1844, c. 1, (çev. Zeynep Rona), İstanbul: Kitapyayınevi.
• WHITE, C. (2024), İstanbul’da Üç Yıl: Türklerin Örf ve Âdetleri,
• 1841-1844 / Three Years in Constantinople or, Domestic
• Manners of the Turks in 1844, c. 2, (çev. Zeynep Rona), İstanbul: Kitapyayınevi.