RUMELI KAZASKERİ KEVAKİBİZÂDE VELİYÜDDİN EFENDİ AND HIS MULÂZEMET RÛZNÂMÇE

Yıl 2025, Cilt: 22 Sayı: 85, 331 - 360, 27.03.2025

Tacettin Demirel , Saim Savaş

https://doi.org/10.56694/karadearas.1619751

Öz

Mülazemet is one of the bureaucratic structures of the Ottoman ilmiyye institution and holds a significant role in gaining entry into the ilmiyye profession. In the Ottoman Empire, an individual wishing to serve in the ilmiyye institution would begin their education in the “twenties” madrasas studying Hâşiye-i Tecrid. After completing the “thirties” and “forties” madrasas, they would proceed to either the Sahn or Süleymaniye madrasas. Upon graduating from one of these institutions, the student would have their name recorded in a ledger called rûznâmçe, maintained by the Rumeli kazasker and would join the queue to become a judge or professor. For this reason, mülazemet marks a fundamental process for an Ottoman student aspiring to join the ilmiyye institution. The mülazemet rûznâmçe of Rumeli kazasker Kevakibizâde Veliyüddin Efendi, which is the subject of this study, is one such ledger. Kevakibizâde compiled this rûznâmçe during his fifteen-month tenure as the Rumeli kazasker.
The aim of this study is to introduce Rumeli kazasker Kevakibizâde Veliyüddin Efendi, a member of a significant ulema family within the Ottoman ilmiyye institution, to provide an overview of his life and scholarly career from his student years to his tenure as Rumeli kazasker, and to transcribe the mülazemet rûznâmçe he recorded during his Rumeli kazasker years into the modern alphabet, thereby contributing to studies on the mülazemet system.

RUMELİ KAZASKERİ KEVAKİBİZÂDE VELİYÜDDİN EFENDİ VE MÜLÂZEMET RÛZNÂMÇESİ

Öz

Mülâzemet, Osmanlı ilmiye müessessesinin bürokratik yapılarından biridir ve ilmiye mesleğine giriş açısından belirgin bir role sahiptir. Osmanlı Devleti’nde bir kişi ilmiye müessesesinde görev almak istediğinde önce Hâşiye-i tecrid adındaki yirmili medreselerde öğrenim görmeye başlar sırasıyla otuzlu, kırklı medreseleri tamamladıktan sonra Sahn veya Süleymaniye medreselerinden birine dahil olurdu. Söz konusu medreselerden birini tamamlayan talebe, Rumeli kazaskeri’nin kayda geçtiği rûznâmçe adlı deftere adını yazdırır, kadı ve müderris olmak için sıraya girerdi. Bu sebepten dolayı mülâzemet, bir Osmanlı talebesinin ilmiye müessesesinde yer alması açısından en temel süreci işaret etmektedir. Makaleye konu olan Rumeli Kazaskeri Kevakibizâde Veliyüddin Efendi’nin kayda geçtiği mülâzemet rûznâmçesi de bu tür defterlerden biridir. Kevakibizâde, bahsi geçen rûznâmçeyi on beş ay süren Rumeli kazaskerliği görevi sırasında kaleme almıştır.
İş bu çalışmada amaç; Osmanlı ilmiye müessesesinde görev almış önemli ulema ailesinden olan Rumeli kazaskeri Kevakibizâde Veliyüddin Efendi’yi tanıtmak, onun talebeliğinden başlayarak Rumeli kazaskeri olana değin geçen sürede hayatı ve ilmiye kariyeri hakkında genel bir bilgi sunmak ve Rumeli kazaskerliği döneminde kaydettiği mülâzemet rûznâmeçe kaydını transkribe ederek mülâzemet sistemi çalışmaları adına katkıda bulunmaktır.

Anahtar Kelimeler

Kazasker, Kevakibizâde Veliyüddin Efendi, Mülâzemet, Mülâzım, Rûznâmçe.

Kaynakça

• Nev'i-zâde Atâî, (2017). Hadâ'iku'l-hakâ'ik Fî tekmilati'ş Şakâ'ik. C. I, Suat Donuk (Haz.), Edi-tör: Derya Örs, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Raşid Mehmed Efendi & Çelebizâde İsmail Asım Efendi. (2013). Târîh-i Râşid ve Zeyli I-II-III, Abdülkadir Özcan, Yunus Uğur, Baki Çakır, Ahmet Zeki İzgöer (Haz.), İstanbul: Klasik Yayınları.
• Şeyhî Mehmed Efendi. (2018). Vekâyi‘u’l-Fuzalâ. C. IV, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kuru-mu Başkanlığı Yayınları: 93.
• C. Araştırma Eserleri
• (2017). Osmanlı Yer Adları. Tahir Sezen (Haz.), Ankara: Başabakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları. No: 26.
• AFYONCU, E. “Rûznâmçe”. TDVİA, C. 35, 2008, s. 276-278.
• AKBAYAR, N. (2001). Osmanlı Yer Adları Sözlüğü. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• ALAN, E. & Atçıl, A., (2018). Erken Dönem Osmanlı İlmiye Teşkilatı Kaynakları XVI. Yüzyılda Ulema Defterleri. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları.
• ALAN, E., (2017). “Yeni Bir Belgeye Göre XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Mülâzemet Sis-temi”. Osmanlı Araştırmaları Dergisi, XLIX, 89-124.
• ASLAN A. (2015). 18. Yüzyıl İlim Hayatından bir Kesit: Sıdki Mustafa Efendi’nin Günlüğü ve Mülâzemet Yılları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayım-lanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• ATÇIL, A. (2019). Erken Modern Osmanlı İmparatorluğunda Âlimler ve Sultanlar. G. Kami (Çev), İstanbul: Klasik Yayınları.
• BALTACI, C. (2005). XV-XVI. Yüzyılda Osmanlı Medreseleri. İstanbul: C. I, İFAV yayınları.
• BALTACI, C. (1979). “Kazasker Ruznâmçeleri’nin Tarihi ve Kültürel Ehemmiyeti”. İslâm Mede-niyeti Mecmuası. IV(1), s. 55-100.
• BEYAZIT, B. (2020). Kadıasker Mülâzım Rûznâmçelerinden Bostanzâde Mehmed Efendi Def-teri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• BEYAZIT, Y. (2020). “Esaretten Mülazemete Üsküplü Alaeddin”. İmparatorluğun Öteki Yüzleri. Fırat Yaşa (Der.), İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• BEYAZIT, Y., (2009). “Osmanlı İlmiye Bürokrasisinde Şeyhülislamlığın Değişen Rolü ve Mülâzemet Sistemi (XVI.- XVIII. Yüzyıllar)”. Belleten, LXXIII(267), s. 424-441.
• BEYAZIT, Y., (2013). “Kazasker Ruznâmçelerinde Tipoloji ve Yeterlik”. Ü. Tekin (Ed.), Prof. Dr. Özer Ergenç'e Armağan, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• BEYAZIT, Y., (2014). Osmanlı İlmiye Mesleğinde İstihdam (XVI. Yüzyıl). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• CENGİZ, C. (2019). XVII. Yüzyıl Ortalarında Osmanlı İlmiye Kanunnameleri ve Mülâzemet Sis-temi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• DEMİREL, T. (2019). XVIII. Yüzyıl Başlarında İlmiye Düzenlemeleri ve Mülâzemet Sistemi. De-nizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Li-sans Tezi).
• DEMİREL, T. (2021). “18. Yüzyılın İlk Çeyreğine Ait Mülâzemet Rûznâmçe Kayıtlarına Göre Osmanlı İlmiye Mesleğine Dâhil Olan Mülâzımların Sosyal Tabanı”. Hacettepe Üniversi-tesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 34, s. 107-131.
• DEMİREL, T., Savaş, S. (2024). “Rumeli Kazaskeri Sahhaf Şeyhzâde Es-Seyyid Mehmed Efen-di’nin Kazaskerliği ve Mülâzemet Sistemindeki Değişimlerin Ruznâmçelerine Etkisi”. Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 21, s. 88-114.
• DEVELİOĞLU, F. (2015). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitapevi Yayın-ları.
• ERÜNSAL, İ. (2014). “Kazasker Runamçeleri ve Nuruosmaniye Kütüphanesi’nde Bulunan Bazı Rûznâmçeler”. Osmanlı Kültür Tarihi’nin Bilinmeyenleri. İstanbul: Timaş Yayınları, s. 401-447.
• EVSEN, E. (2009). Osmanlı İlmiyeTeşkilatında Mülâzemet Sistemi (18. Yüzyıl Örneği). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• İPŞİRLİ, M. (1983). “Osmanlı Teşkilatında Mülâzemet Sisteminin Önemi ve Rumeli Kadıaskeri Mehmed Efendi Zamanına Ait Mülâzemet Kayıtları”. Güney-Doğu Avrupa Araştırmala-rı Dergisi, 10-11, İÜEF Basımevi, s. 221-231.
• İPŞİRLİ, M. (2021). Osmanlı İlmiyesi. İstanbul: Kronik yayınları.
• İPŞİRLİ, M., (1988). Osmanlı İlmiye Mesleği Hakkında Gözlemler (XVI. XVII. Asırlar). Osmanlı Araştırmaları Dergisi, VII-VIII, s. 273-285.
• İPŞİRLİ, M., (2001). “Mülâzemet”. TDVİA, C. 31, s. 537-539.
• KIRMACİ, Y. (2020). Şeyhülislam Feyzullah Efendi ve Mülâzemet Sistemi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• MATSUO, Y. (2001). “The Mülâzemet System: Education and Recruitment of Ottoman Ulemâ in the 16th and 17th Centuries”. Workshop Reproduction of Islamic Knowledge in the Ottoman Empire: Continutity in the Islamic and Ottoman Traditions, www. İoc.u-tokyo.ac.jp/5jimu/reports/011027-j.html.
• MATSUO, Y. (1996). “The Mülâzemet System in the Ilmiye Organization in the Ottoman Empi-re (1520-1620) According to Candidate Registers”. Japan Association for Midle East Studies. No: 11, s. 39-69.
• ÖZBEK, Z. A. (2006). 1-2 Nolu Mülâzemet Defteri (Tahlil ve Değerlendirme). İstanbul: Marma-ra Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• PARLATIR, İ. (2011). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Yargı Yayınevi.
• UNAN, F. (1997). “Bir Âlimin Hayat Hikâyesi ve Klâsik Osmanlı Eğitim Sistemi Üzerine”. Anka-ra Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 8, s. 365-391.
• UZUNÇARŞILI, İ. H., (2014). Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• YETİM, H. (2009). 1217-1224 Tarihli Mülâzemet Defterleri ve Mülâzemet Sistemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).