ESKİ TÜRK YAZITLARINDA BULUNAN ASKERÎ RÜTBELER

Yıl 2025, Cilt: 22 Sayı: 86, 514 - 532, 28.06.2025

Süleyman Hilmi Kızıldağ

https://doi.org/10.56694/karadearas.1584799

Öz

Askerî rütbeler, bir ordunun teşkilat yapısını gösteren ve düzenini sağlayan en önemli unsurlardandır. Rütbelerin varlığı ile ordu içerisinde sorumluluklar belirlenir, disiplin sağlanır, kontrol sistemi kolaylaşır ve koordinasyon etkili bir şekilde kurulur. Ayrıca rütbeler, askerlerin toplum içinde ve diğer askerler arasında tanınmasını, saygı görmesini de sağlar. Orduların temel terimlerinden olan bu rütbelerin incelenmesiyle, ordulara ait yukarıda bahsedilen hususlarda çeşitli bilgiler elde edilebilir.
Bu çalışmada, eski Türk yazıtlarının tamamına yakını taranarak, yazıtlarda bulunan askerî rütbeler tespit edilmiş ve incelenmiştir. Tarama sonucunda yazıtlar döneminde askerî yapı içerisinde on başı, yüz başı, bėş yüz başı, tokuz yüz başı, bıŋ başı, bėş bıŋ başı, bıŋa başı, buyruk, iç buyruk, iç buyruk başı, çawış, er, er başı, seŋün, sü başı, iç sü başı, totok, turgak başı, otuz er başı(?) rütbelerinin bulunduğu görülmüştür. O dönemde burada değinilen rütbelerin dışında başka rütbelerin de kullanıldığı mutlaktır ancak yazıtlarda tanıklanmadığı için bu çalışmada yer almamaktadır. Çalışmada rütbelerin hangi yazıtlarda bulunduğu, kaç kez geçtiği, Türkologlar tarafından nasıl anlamlandırıldıkları, sözcük kökenleri ve günümüz Türkiye’sinde yaşayıp yaşamadıklarına dair çeşitli bilgiler verilmiştir. Ayrıca rütbelerin satırda geçtiği bağlamlarından yola çıkarak yaptıkları görevler ve birliklerine dair bazı çıkarımlarda bulunulmuş, bunlar örneklerle desteklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

askerî rütbeler , eski Türk yazıtları , eski Türkçe rütbeler , Türkçe askerî terminoloji

Kaynakça

• ALİMOV, R. (2014). Tanrı Dağı Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
• ALYILMAZ, C. (2015). İpek Yolu Kavşağının Ölümsüzlük Eserleri. Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• AYDIN, E. (2011). “Yenisey Yazıtlarında Geçen Unvanlar ve Unvan Niteleyicileri”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. 59/II: 5-26.
• AYDIN, E. (2017). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• AYDIN, E. (2018). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• AYDIN, E. (2019). Sibirya’da Türk İzleri Yenisey Yazıtları. İstanbul: Kronik Yayınları.
• AYDIN, E. (2022). “Tariat Yazıtındaki Askerî Terimler Üzerine Notlar”. Prof. Dr. Ahmet Günşen Armağanı. (ed. A. İ. Öbek vd.). Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları. 237-255.
• AYDIN, M. (2024). Eski Türk Kişi Adları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• BARUTÇU ÖZÖNDER, F. S. (1999). “‘Türkler’ Ne Zaman Bir ‘Millet’ idi? I. Ortak Bir Köken Mit-leri Vardı: ‘Dişi-Kurt’tan Türemişlerdi”. KA. 1/II: 65-92.
• BARUTÇU ÖZÖNDER, F. S. (2000a). “Eski Türk Çağı Kaya Yazıtları: I. Açit Yazıtları I-II, II. Ya-manı-Us Kaya Yazıtı”. Kök Araştırmalar. 2/II: 147-153.
• BARUTÇU ÖZÖNDER, F. S. (2000b). “Eski Türk Çağı Kaya Yazıtları: I. Örük Yazıtı, II. Hangiday Yazıtı, III. Arhanan Yazıtı”. Kök Araştırmalar. 2/I: 121-133.
• BATTULGA, T. (2005). Mongolın Runi Biçgiyn Baga Dursgaluud, Corpus Scriptorum. Ulaanbaa-tar.
• BATTULGA, T. (2015). “Moğolistan’daki Uygur Harfli Yazıtlar”. TEKE. 4/II: 503-520.
• BATTULGA, T. (2019). “Oruk Yazıtı”. Asya Araştırmaları Dergisi, 1/III: 87-100.
• BAZİN, L. (1995). “Pre-islamic Turkic Borrowings in Upper Asia”. Diogenes. 43/III: 35-44.
• BERTA, A. (2002). “Yelme ve Bıŋa”. Türkçe Kökenli Macar Kavim Adları. (hzl. Nurettin Demir, Emine Yılmaz). Ankara: Grafiker Yayınları. 129-139.
• BERTA, A. (2010). Sözlerimi İyi Dinleyin… Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını. Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
• BOZOK, E. (2022). “Eski Türklerde Askerlik”. Türk Diline Artzamanlı ve Eşzamanlı Bakışlar. (ed. E. Hirik vd.). Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları. 143-155.
• CAFEROĞLU, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
• CLAUSON, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• DOBROVİTS, M. (2011). “Göktürk ve Uygurlar’da Buyruḳ Terimi ve İdari Fonksiyonları”. Belle-ten, 1: 7-15.
• DOERFER, G. (1963-1975). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen I-IV. Wies-baden: Franz Steiner.
• DONUK, A. (1988). Eski Türk Devletlerinde İdari-Askerî Unvan ve Terimler. İstanbul: TDAV Yayınları.
• ECSEDY, H. (1965). “Old Turkic Titles of Chinese Origin”. AOH. 18/I-II: 83-91.
• ECSEDY, H. (1996). “Çin Menşeli Eski Türk Unvanları”. Türk Dünyası Araştırmaları Prof. Dr. Faruk Sümer’e Armağan. 100, İstanbul. 185-193.
• EKER, S. (2006). “Sü ve Sü ile Yapılan Tarihî Askerî Terimler Üzerine Disiplinlerarası Bir İnce-leme”. Türkbilig
• Dergisi. 12: 104-133.
• EKER, S. (2007). Türk Dil Bilimi Bakımından Tarihi Askerî Terminoloji Modern Dönemde Rütbe ve Birlik Adları. Ankara: Grafiker Yayınları.
• ERCİLASUN, A. B. - Z. AKKOYUNLU (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar- Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERDAL, M. (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• ERDAl, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Lieden-Boston: Brill.
• GABAİN, A. V. (1988). Eski Türkçenin Grameri. (çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kuru-mu Yayınları.
• https://sozluk.gov.tr/. Erişim Tarihi: 30.04.2024.
• https://www.jandarma.gov.tr/rutbeler. Erişim Tarihi: 02.05.2024.
• https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.4.211.pdf. Erişim Tarihi: 01.05.2024.
• https://www.sg.gov.tr/rutbeler. Erişim Tarihi: 02.05.2024.
• İLGİREL, M. (2009). “Subaşı”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları. 37. 447-448.
• KAFESOĞLU, İ. (1998). Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• KORMUŞİN, İ. V. (2017). Yenisey Eski Türk Mezar Yazıtları Metinler ve İncelemeler. (çev. Rysbek Alimov). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KORMUŞİN, İ. V. vd. (2016). Yenisey-Altay-Kırgızistan Yazıtları ve Kâğıda Yazılı Runik Metinler. Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
• MUNKHTULGA, R. (2012). “Baga Khaırkhan’daki Eski Türk Yazıtları”. TEKE Dergisi. 1/1: 26-35.
• NADELYAYEV, V. M. vd. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar. Leningrad: Nauka.
• ORKUN, H. N. (2011). Eski Türk Yazıtları (birleştirilmiş 3. bsk.). Ankara: Türk Dil Kurumu Ya-yınları.
• ÖLMEZ, M. (2015). Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları. Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
• ÖZCAN, A. (1989). “Akıncı”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları. 2. 249-250.
• RYBATZKİ, V. (2000). “Titles of Türk and Uigur Rulers in the Old Turkic Inscriptions”. CAJ. 44/2: 205-292.
• SERTKAYA, O. F. (2003). “İnşaat Yüksek Mühendisi Kazım Mirşan’a Cevap: Öngre Bınga Başı Adlı Bir Tarihçimiz Var mı?”. Orkun. 64: 26-29.
• ŞİRİN USER, H. (2006). “Eski Türkçede Bazı Ünvanların Yapısı Üzerine”. Bilig. 39: 219-238.
• ŞİRİN, H. (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınla-rı.
• TEKİN, T. (1998). Orhon Yazıtları Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. İstanbul: Simurg Yayınevi.
• TEKİN, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Sanat Kitabevi.
• TEKİN, T. (2019). Irk Bitig. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TIBIKOVA L. N. vd. (2012). Katalog Drevnetyurkskih Runiçeskih Pamyatnikov. Gorno-Altaysk: Gorno-Altaysk Gosudarstvennıy U.
• TOPARLI R. vd. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TURAN, F. (2018). “Eski Türkçeden Orta Türkçeye Askerî Rütbe ve Unvanlar”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. 58/I: 155-173.
• ÜNLÜ, S. (2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• ÜNLÜ, S. (2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• ÜNLÜ, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• WİLKENS, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen. Göttingen: Universitätsverlag Göt-tingen.
• YILDIRIM, F. (2017). Irk Bitig ve Orhon Yazılı Metinlerin Dili. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayın-ları