SAKAIA FESTİVALİ’NDEN ZİLE PANAYIRI’NA: ANADOLU’DA ANTİK ÇAĞ’DAN GÜNÜMÜZE KADAR DEVAM EDEN BİR GELENEK

Yıl 2025, Cilt: 22 Sayı: 87, 963 - 988, 26.09.2025

Murat Tekin

https://doi.org/10.56694/karadearas.1683671

Öz

Zile; siyasi, dini ve kültürel açıdan Antik Çağ Anadolu tarihine damgasını vurmuş çok önemli olaylara ev sahipliği yapan kadim bir yerleşmedir. Nitekim, Hititler Dönemi’nde Anziliya, Antik Çağ’da Zela, günümüzde ise Zile olarak adlandırılan bu yerleşme, kadim geçmişini halen isminde taşımakta ve yaşatmaktadır. Yerleşmenin dini kimliği, Hititler Dönemi’nde bir “kült merkezi”, Antik Çağ’da ise bir “tapınak devleti” olmasından ileri gelmektedir. Bu süreçte söz konusu yerleşme; siyasi, dini ve kültürel bakımdan ilk büyük değişimi, Persler’in Anadolu egemenliğiyle bağlantılı olarak, buranın Persler tarafından ele geçirilmesiyle birlikte yaşamaya başlamıştır. Bu durum Strabon’dan öğrendiğimize göre, Zela’da Persler’in bir hileyle Sakalar’ı yenmesiyle ilgilidir. Persler bu zaferi, tanrıçaları Anāhitā/Anaïtis’e borçlu olduklarını düşündükleri için ona karşı minnettarlıklarını, bugünkü Zile Kalesi Höyüğü’ne karşılık gelen Semiramis Tepesi üzerine ona bir tapınak inşa ederek ve o zafer gününü de bir festivale dönüştürerek ve Sakaia olarak adlandırarak ve yine bu tanrıçaya adayarak göstermek istemişlerdir. Günümüzde halen düzenlenen Zile Panayırı’nın kökeninin bu Sakaia Festivali olduğu düşünülmektedir. Bu makalede konu, böyle bir bağlantının olup olmadığını ortaya çıkarma amacı doğrultusunda, ilk kez Antik Çağ merkezli bir şekilde ele alınmış ve bu festivalin Zela’da ortaya çıkışından günümüze kadar tarihte izlerinin takip edilebildiği bir kapsamda değerlendirilmiştir. Neticede, Zile Panayırı’nın Sakaia Festivali’nin değişime ve dönüşüme uğramış bir uzantısı olduğu anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sakaia Festivali , Zile Panayırı , Zela , Anāhitā/Anaïtis , Persler

Kaynakça

• Athen. Deipn. = Athenaeus Naucratites Deipnosophistae. Volume IV.A-Libri XII–XV. (ed. S. Doug-las Olson). Berlin/Boston: Walter de Gruyter. 2019.
• Diod. = Diodorus, Siculus. Bibliotheca Historica. I-V. (ed. Immanuel Berker – Ludwig Dindorf – Friedrich Vogel). Leipzig. 1890.
• Dion Chrys. or. = Dion Khrysostomos, Orationes. 1: Περὶ βασιλείας α ́; 2: Περὶ βασιλείας β ́; 3: Περὶ βασιλείας γ ́; 4: Περὶ βασιλείας δ ́; 6: Διογενὴς ἢ περὶ τυραννίδος) = Dio Chrysos-tom: Discourses 1–11. (transl. James Wilfred Cohoon). Cambridge, MA: Harvard Univer-sity Press. 1932 (The Loeb Classical Library).
• Eust. Comm. in Dion. Per. = Eustathius, Commentarium in Dionysii Periegetae Orbis Descriptio-nem. (ed. K. Müler). Geographi Graeci Minores. II. Paris. 1990.
• Hdt. = Herodotos. Tarih. (çev. Müntekim Ökmen). Yedinci Baskı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 2011. Hes. lex. = Hesychii Alexandrii Lexicon. (ed. Moritz Schmidt). 1867.
• Steph. Byz. Ethnika = Stephani Byzantii Ethnica. Volumen I: Α–Γ. (ed. M. Billerbeck). Corpus Fontıum Hıstoriae Byzantinae. Berlin: Walter De Gruyter. 2006. Strabon, Geographika. Kullanılan Metin ve Çeviriler: The Geography of Strabo. (with an English translation by H. L. Jones). vols. I-VIII. London, New York 1917-1932 (The Loeb Classi-cal Library).
• Strabon, Antik Anadolu Coğrafyası. (Geographika: XII-XIII-XIV). (çev. A. Pekman). İstanbul. 2000.
• b-Modern Kaynaklar
• AINSWORTH, W. F. (1842). Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea and Armenia. II. London.
• ALP, S. (1977). “Maşat Höyük’te Keşfedilen Hitit Tabletlerinin Işığı Altında Yukarı Yeşilırmak Bölgesinin Coğrafyası Hakkında”. Belleten. XLI/164: 637-647.
• ARDZINBA, V. (2010). Eskiçağ Anadolu Ayinleri ve Mitleri. (çev. Orhan Uravelli). Ankara: Kafdav Yayınları.
• ARSLAN, M. (2007). Mithradates VI Eupator: Roma’nın Büyük Düşmanı. İstanbul: Odin Yayıncı-lık.
• BAYKARA, T. (2004). Türkiye Selçuklularının Sosyal ve Ekonomik Tarihi. İstanbul.
• BELGE, H. (2022). “Osmanlı Taşrasında Bir Büyük Pazar Organizasyonu: Zile Panayırı”. Tarih Okulu Dergisi. 59: 2541-2568.
• BOYCE, M. – F. GRENET (1991). A History of Zoroastrianism, III: Zoroastrianism under Macedo-nian and Roman Rule. Leiden: Brill.
• CAMMAROSANO, M. (2018). Hittite Local Cults. Atlanta.
• CHANIOTIS, A. (2011). “Festivals and Contests in the Greek World”, Thesaurus Cultus et Rituum Antiquorum: Festivals and Contests. (ed. Antoine Hermary – Bertrand Jaeger). VII. Los Angeles: The J. Paul Getty Museum: 1-43.
• CUMONT, F. – E. CUMONT (1906). Voyage D’exploration Archéologique dans le Pont et la Petite Arménie. Studia Pontica II. Bruxelles.
• ÇAĞATAY, N. (1978). “Eski Çağlardan Bu Yana Zaman Ölçümü ve Takvim”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. XXII: 105-138.
• ÇAĞLAYAN, K. T. (2006). “İngiliz Konsolosluk Raporlarına Göre 1841 Yılında Samsun ve Çevre-sinde Ticaret”. Geçmişten Geleceğe Samsun, I. Kitap. (ed. C. Yılmaz). Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Yayınları: 283- 298.
• ÇAĞLAYAN, K. T. (2007). “İngiliz Konsolosluk Raporlarına Göre Amasya ve Çevresinde Ticaret (1840–1841)”. I. Amasya Araştırmaları Sempozyumu (13-15 Haziran 2007). 1. Kitap. Amasya: 313-325.
• ÇALIŞKAN, V. (2018). “Türkiye’de Geleneksel Panayırlar: Birbirine Bağlı Bir Sistemde Çözülme ve Kültürel Fonksiyonlarda Kayıplar”. TÜCAUM 30. Yıl Uluslararası Coğrafya Sempoz-yumu (3-6 Ekim 2018). Ankara: 1318- 1332.
• DALAISON, J. – B. RÉMY – M. AMANDRY (2009). Zéla sous l’empire romain: Étude historique et corpus monétaire. Numismatica Anatolica 4. Bordeaux.
• Dânişmend Gazi Destanı. (hzl. Necati Demir). 5. Baskı, İstanbul: Niksar Belediyesi Yayınları. 2018.
• De LIGT, L. (1993). Fairs and Markets in the Roman Empire: Economic and Social Aspects of Periodic Trade in a Pre-Industrial Society. Dutch Monographs on Ancient History and Archaeology. XI. Amsterdam: J. C. Gieben.
• DOĞAN, M. (2011). İmparatorluk’tan Cumhuriyete Panayırlar. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• DURMUŞ, İ. (1996). “Massagetler”. Bilig. 3: 86-91.
• EHELOLF, H. (1925). “Wettlauf und szenisches Spiel im hethitischen Ritual”. Sitzungsberichte der preußischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-historische Klasse. XXI: 267-272.
• Evliya Çelebi Seyahatnamesi (Günümüz Türkçesiyle). III/1. (hzl. Seyit Ali Kahraman – Yücel Dağlı). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. 2006.
• FUL, Ş. D. (2013). “Antik Dönemde Tokat’ta Tapınım Gören Kültler”. Tokat Sempozyumu Bildiri-leri (01-03 Kasım 2012 Tokat). III: 89-108.
• GARSTANG J. – O. R. GURNEY (1959). The Geography of the Hittite Empire, BIAA Occasional Publications 5. London.
• GİRGEÇ, N. (2008). Zile Panayırı Üzerine Halkbilimsel Bir İnceleme. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• GİRGEÇ, N. (2009). “Zile Panayırının Halk Bilimi Açısından İncelenmesi”, Tarihi ve Kültürü ile Zile Sempozyumu Bildirileri (9-12 Ekim 2008). (hzl. M. Yardımcı – M. Ayvalıoğlu) İstan-bul: Zile Belediyesi Kültür Yayınları: 122-130.
• GURNEY, O. R. (1975). The Hittites, London: Allen Lane.
• HOLLAND, T. (2007). Persian Fire: The First World Empire and the Battle for the West. Lon-don: Brown Book Group.
• HUBER, I. (2005). Rituale der Seuchen- und Schadensabwehr im Vorderen Orient und Griechen-land: Formen kollektiver Krisenbewältigung in der Antike. Stuttgart: Franz Steiner Ver-lag.
• JACOBS, B. (2013). “Berossos and Persian Religion”. The World of Berossos, Proceedings of the 4th International Colloquium on The Ancient Near East between Classical and Ancient Oriental Traditions (Durham 7th–9th
• July 2010). (ed. J. Haubold – G. B. Lanfranchi – R. Rollinger – J. Steele). Classica et Orientalia 5. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag: 123-135.
• KAMALOVA, Z. (2020). “Orta Asya’nın “Bin Şehir Ülkesi”: Baktria”, Journal of Old Turkic Studies. IV/1: s. 39-49.
• KAYAOĞLU, İ. (1981). “Anadolu Selçukluları Devrinde Ticari Hayat”. Ankara Üniversitesi İlahi-yat Fakültesi Dergisi. XXIV: 359-373.
• KELİMBETOV, N. (2014). Türk Halklarının Ortak Edebi Eserleri. (çev. Abdulvahap Kara). İstan-bul: Bilge Kültür Sanat.
• KILIÇ, A. (1961). “Zile Tarihi”. Çağıltı Dergisi. I/2. Zile: Zile Kültür Derneği.
• LANGDON, S. (1924). “The Babylonian and Persian Sakaea”. Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland. 1: 65–72.
• MORDTMANN, A. D. (1925). Anatolien: Skizzen und Reisebriefe aus Kleinasien (1850-1859). (ed. F. Babinger.). Hannover: Orienbuchhandlung Heinz Lafaire.
• NOLLÉ, J. (2012). “Zum Kult der Anaïtis Artemis von Hypaipa und zu einigen Patriatraditionen der torrhebischen Kaÿstertal-Stadt”. Jahrbuch für Numismatik und Geldgeschichte. 62: 127-195.
• OLSHAUSEN, E. (1990). “Götter, Heroen und ihre Kulte in Pontos-Ein erster Bericht”. Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt. II/18.3: 1865-1906.
• ÖZÇAĞLAR, A. (1991). “Kazova ve Yakın Çevresinde Eski Yerleşmeler”. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Coğrafya Bilim ve Uygulama Kolu, Coğrafya Araştırmaları. 3: 61-78.
• ÖZÇAĞLAR, A. (1996). “Zile’nin Kuruluşu, Gelişmesi ve Bugünkü Fonksiyonel Özellikleri”. An-kara Üniversitesi Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi. 3: 145-163.
• ÖZERGİN, M. K. (1959). Anadolu Selçukluları Çağında Anadolu Yolları, İstanbul: İstanbul Üni-versitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• ÖZERGİN, M. K. (1965). "Anadolu’da Selçuklu Kervansarayları". Tarih Dergisi. XV/20: 141-170.
• ÖZSAİT, M. – N. ÖZSAİT (2009). “Arkeolojik Verilerin Işığı Altında Zile”, Tarihi ve Kültürü ile Zile Sempozyumu Bildirileri (9-12 Ekim 2008). (hzl. Mehmet Yardımcı – M. Ayvalıoğlu). İstanbul: Zile Belediyesi Kültür Yayınları: 228-236.
• PEKCAN YALÇINER, N. (1997). “Zile (Tokat) Bölgesinin Strüktüral ve Jeomorfolojik Özellikleri”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Dergisi. 5: 69-82.
• PERROT G. (1864). Souvenirs d’un voyage en Asie Mineure. Paris.
• PERROT, G. – E. GUILLAUME – J. DELBERT (1872). Exploration Archéologique De La Galatie Et De La Bithynie: D'une Partie De La Mysie De La Phrygie, De La Cappadoce Et Du Pont Exécutée En 1861. Paris: Didot.
• REYHAN, E. (2016). “Hitit Kültür Dünyasında Bayram Ritüelleri”. International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. XI/16: 89-114.
• RITTER, C. (1858). Die Erkunde von Asien. IX/1. Klein-Asie Bergleichende Erdkunde des Hal-binsellandes Klein- Asien. Berlin.
• SAPRYKIN, S. J. (1989). “Tempelkomplexe im Pontischen Kappadokien”. Jahrbuch für Wirtsc-haftsgeschichte. 4: 119-148.
• SEPETÇİOĞLU, M. N. (1999). Dünden Bugüne ve Yarına-1. İstanbul: İrfan Yayınevi.
• SERGUEENKOVA, V. – F. ROJAS (2017). “Persia on Their Minds: Achaemenid Memory Horizons in Roman Anatolia”, Persianism in Antiquity. (ed. Rolf Strootman – Miguel John Vers-luys). Oriens et Occidens 25. Stuttgart: Franz Steiner Verlag: 269–288.
• SKENE, J. H. (1853). Anadol; the Last Home of the Faithful. London: Richard N. Bentley.
• SØRENSEN, S. L. (2016). Between Kingdom and Koinon: Neapolis/Neoklaudiopolis and the Pontic Cities. Geographica Historica-33. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
• SÖKMEN, E. (2006). “Komana Pontika ve Zela: Pontos Bölgesi’ndeki Tapınak Devletleri”. Kara-deniz Araştırmaları Sempozyum Bildirileri. Yerleşim Arkeolojisi Serisi (YAS) 1: 119-128.
• STIG, W. (1946). Feuerpriester in Kleinasien und Iran. Lund: C.W.K. Gleerup.
• SUTER, H. (1840). “Notes on a journey from Erẓ-Rum to Trebizond, by way of Shebb-Khaneh, Ḳara Ḥiṣar, Sivas, Toḳat, and Ṣamṣun, in October, 1838”. The Journal of the Royal Geog-raphical Society of London. X: 434-444.
• ŞAHİN, M. (2013). “İlk ve Ortaçağlarda Zile”. History Studies. V/3: 207-222.
• ŞEN, Ö. (1996). Osmanlı Panayırları (18.-19.Yüzyıl). İstanbul: Eren Yayınları.
• TEKİN, M. – H. UYANIK (2023). “Antik ve Modern Seyyahların Gözünden Tokat’taki Antik Yer-leşmeler”. Prof. Dr. Sebahattin Bayram Armağanı: Eskiçağ Tarihi Yazıları. (ed. Yusuf Kı-lıç – Remzi Kuzuoğlu – Suzan Akkuş Mutlu – Ömer Kahya). Konya: Çizgi Kitabevi Yayın-ları: 587-610.
• TEXIER, C. (2002). Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Coğrafyası. III. (çev. Ali Suat). Ankara.
• TURAN, O. (1946). “Selçuk Kervansarayları”. Belleten. X/39: 471-496.
• TUZCU, A. (2013). Seyahatnamelerde Amasya. Amasya Belediyesi Kültür Yayınları.
• UZUNÇARŞILI, İ. H. (2003). Tokat Kitabeleri. (hzl. Mehmet Mercan – Mehmet Emin Ulu). Anka-ra.
• WATERMAN, S. (1998). “Carnivals for the élites? The cultural politics of arts festivals”. Progress in Human Geography. XXII/1: 54-74.
• WINDISCHMANN F. (1856). Die persische Anahita oder Anaïtis. Abh. der Königlichen Bayerisc-hen Akademie der Wissenschaften 8. München.
• YENİ, S. (2022). Panegyris ve Panegyriarkhes: Helenistik ve Roma Dönemi Anadolu’sunda Ter-tiplenen Panayırların İdari, Siyasi, Dini ve Ekonomik Boyutları. Antalya: Akdeniz Üni-versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• YILDIRIM, N. (2008). “İran Mitolojisinde Su, Su ile İlgili Kutsallar ve Törenler”. Doğu Araştır-maları. 1: 7-36.