MADRASAHS AND DARÜLKURRAS OF AKSARAY CITY WITH RESPECT TO HURUFÂT LEDGERS

Yıl 2018, Sayı: 1, 48 - 82, 01.10.2018

Eşref Temel , Yusuf Küçükdağ

Öz

The Ottoman State survived for about six centuries, owning up the heritage of the geography it acquired, since the beginning of 16 th century. It spread to a wide geography and could hold together many ethnic and religious elements in its land for many centuries. The existence of a well-functioning justice system was vital as much as military successes, developments in social and cultural areas, adapting the institutions and organization to time and changing conditions, all of which enable states to survive for long time. The Ottoman State equipped its each administrative unit with temples like mosques and small mosques, educational institutions such as primary and secondary schools, madrasahs, darülkurra, darülhuffaz, as well as trade and lodging buildings, bathhouses, social security institutions, fountains. It also revived the local institutions in the lands it conquered. In this study, ten madrasahs and two darulkurras in the city Aksaray, which were active from the end of 17th century to 19th century according to Hurufât Ledgers, are investigated. The effects, of the Ottoman State’s transformation of economic, administrative and military domains after the end of 17th century on education, in particular, are investigated. It is seen that there was an increase in the number of madrasahs in Aksaray region. Probably the reason for this increase is the local population’s desire to be more effective in Ottoman governance in 18th century

Anahtar Kelimeler

The Ottoman State, Aksaray, Hurufât Ledgers, Darülkurra, Madrasah

Hurufât Defterlerine Göre Aksaray Kenti Medreseleri ve Darülkurraları

Öz

Osmanlı Devleti, XIV. yüzyılın başlarından itibaren bulunduğu coğrafyanın mirasına sahip çıkarak yaklaşık altı asır boyunca ayakta kalmıştır. Geniş bir coğrafyaya yayılmış, bünyesindeki pek çok etnik ve dini unsurları uzun yüzyıllar bir arada tutma becerisini göstermiştir. Devletlerin uzun ömürlü olmalarının arkasında askerî başarılar kadar sosyal ve kültürel alanda sağladıkları gelişmeler, tesis ettikleri kurumların ve düzenin zamana ve değişen şartlara göre uyarlanması ile iyi işleyen bir adalet sisteminin varlığı da bir o kadar önemlidir. İşte Osmanlı Devleti de hükmettiği her kademedeki idari birimi; cami, mescit gibi ibadet yapılan; medrese, darülkurra, darülhuffaz, mektep, tekke ve zaviye gibi eğitim görülen; han, hamam, imaret, çeşme gibi sosyal işlevi olan tesislerle donatmıştır. Daha önceden var olan kurumları da ihya etmiştir. Bu çalışmada Hurufât Defterleri’ne göre Aksaray kentinde XVII. yüzyılın sonları ile XIX. yüzyıllar arasında faaliyet gösteren 10 medrese ve iki darülkurra incelenmiştir. Özellikle XVII. yüzyılın sonlarından itibaren Osmanlı Devleti’nin mali, idari, askeri alanda gerçekleştirdiği değişim ve dönüşümün eğitime yansımaları ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu çerçevede Aksaray’da medrese sayısında artış olduğu görülmüştür. Muhtemelen bu artışın temelinde XVIII. yüzyılda yerel unsurların Osmanlı yönetiminde daha etkin olma isteği olmalıdır

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Aksaray, Hurufât Defterleri, Darülkurra, Medrese.

Kaynakça

• a) Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi Defterleri (VAD) Hurufât Defterleri: no. 530, 531, 532, 533, 534, 535, 564, 1055, 1056, 1057, 1058, 1059, 1060, 1064, 1065, 1067, 1072, 1073, 1134, 1137, 1140, 1143, 1144.
• Cedit Şahsiyet Defterleri: no. 149, 150.
• Cevdet Evkâf (C.EV.): no. 949, 20659.
• Cevdet Maarif(C.MF): no. 313, 575, 1291, 1532, 1713, 2031, 2759, 4126, 4127, 5134, 5521, 5664, 6823.
• Evkâf Defteri (EV.d.): no. 9580, 11855, 17608.
• Maliyeden Müdevver Defter (MAD.): no. 1874, 7640.
• Sadâret Mektûbî Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM): no. 103.
• Sadâret Mektûbî Mühimme Nezâret ve Devâir Evrakı (A.MKT.NZD): no. 38.
• Tapu Tahrir Defteri (TT.d.): no. 387, 455.
• Konya Şeriye Sicili (KŞS): no. 22.
• KOMİSYON, 387 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri (937/1530) I, T.C. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara 1996.
• ADIVAR, A.Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İstanbul 1970.
• Aksaraylı Kerimeddin Mahmud, Selçukî Devletler Tarihi Müsameret-alAhyar, (çev. M. Nuri Gencosman), Recep Ulusoğlu Basımevi, Ankara 1943.
• AKGÜNDÜZ, Ahmet, İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 2013.
• AKINCI, Halis, “Hurufât Defterlerine Göre Kır-İli Kazası”, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 2007.
• AKYÜZ,Yahya, Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1993’e kadar), Kültür Koleji Yayınları, İstanbul 1994.
• ARABACI,Caner, Osmanlı Dönemi Konya Medreseleri (1900-1924), Konya Ticaret Odası Yayınları, Konya 1998.
• __________, bk. KÜÇÜKDAĞ, Yusuf.
• ASLANAPA, Oktay, bk. DİEZ, Ernst. Aziz b. Erdeşir-i Esterâbâdî, Bezm u Rezm (Eğlence ve Savaş), (çev. Mürsel Öztürk), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990.
• BALTACI, Cahit, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İrfan Matbaası, Ankara 1974.
• BAYKARA, Tuncer, Türkiye Selçukluları Devrinde Konya, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1985.
• BOYDEMİR TEMEL, İsmet, Osmanlı Döneminde Ereğli Kazası Vakıf Eserleri, Çizgi Yayınları, Konya 2011.
• BOZKURT, Nebi, “Dârülkurrâ”, DİA, VIII, İstanbul 1993, s.543-544.
• _________ , “Medrese” , DİA, XXVIII, Ankara 2003, s. 323-327.
• CANTAY, Gönül, Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Darüşşifaları, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 1992.
• CENGİZ, Ahmet, Karaman Tarihi (XVIII. Yüzyıl), Çizgi Yayınları, Konya 2014.
• ÇELEBİ, İlyas, “Osmanlı Medreseleri’nin Kuruluş, Yükseliş ve Çöküş Nedenleri”, Osmanlı, (ed. Güler Eren-Kemal Çiçek),VI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.168-175.
• ÇİFTÇİOĞLU, İsmail, “Vakfiyelere ve Tahrir Defterlerine Göre Karamanlı Eğitim-Öğretim Müesseseleri”, (Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), Isparta 2001.
• DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1999.
• DİEZ, Ernst-Oktay Aslanapa-Mahmut Mesut Koman, Karaman Devri Sanatı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1950.
• ERDAL, Zekai, Mustafa Fırat Gül-Orhan Özdil, Aksaray Ulu Câmi, Aksaray Belediyesi Yayınları, Konya 2017.
• ERGİN, Osman, Türkiye Maarif Tarihi, Eser Matbaası, İstanbul 1977.
• ESER, Mevlüt, “Hurufat Defterlerine Göre Ermenek”, (Selçuk Üniversitesi Eğitim Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 2011.
• Evliyâ Çelebi, Seyahatnâme, (yay. Ahmed Cevdet), III, İkdâm Matbaası, İstanbul 1314.
• GÜL, Mustafa Fırat, bk. ERDAL, Zekai.
• GÜNAY, Hacı Mehmet, “Vakıf”, DİA, XLII, Ankara 2012, s. 475-479.
• GÖRÜR, Muhammet, “Anadolu Selçuklu ve Beylikler Döneminde Aksaray Şehri”, (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1991.
• GABRİEL, Albert, Niğde Tarihi, (çev. Ahmed Akif Tütenk), Bengi Matbaası, Ankara 1962.
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Buk‘a” , DİA, VI, İstanbul 1992, s. 386-387.
• ________, “Câbi”, DİA, VI, İstanbul 1992, s. 529-530.
• ________, “Medrese”, DİA, XXVIII, Ankara 2003, s. 327-333.
• KARAKAYA, Derya, Eskil/Karapınar Kazası Vakıf Eserleri, Çizgi Yayınları, Konya 2013.
• KAZICI, Ziya, Anahatları ile İslâm Eğitim Tarihi, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fak. Yayınları, İstanbul 1983.
• KILINÇ, Emin, “Klasik Osmanlı Eğitim Kurumlarından Konya Dârü’lHuffâzları (XVII. Yüzyıl)”, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 2007.
• KOMAN, Mahmut Mesut, bk. DİEZ, Ernst.
• KONYALI, İbrahim Hakkı, Âbideleri ve Kitabeleri ile Niğde Aksaray Tarihi, Fatih Yayınları, İstanbul 1974.
• ________, Âbideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Burak Matbaası, Ankara 1997.
• KOMİSYON, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, T.C. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, İstanbul 2000.
• KÖKSAL, M. Asım, “Dârülerkâm”, DİA, VIII, İstanbul 1993, s.520-521.
• KUBAN, Doğan “Mimarî Tasarım”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, (ed. Ahmet Yaşar Ocak-Ali Uzay Peker-Kenan Bilici), II, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2006, s. 83-110.
• KÜÇÜKDAĞ, Yusuf, II. Bâyezid, Yavuz ve Kanûnî Devirlerinde Cemâlî Ailesi, Aksarayî Vakfı Yayınları, İstanbul 1995.
• _________, Konya Darülkurraları (1400-1920), Çizgi Kitabevi, Konya 2014.
• _________, “Lâle Devri’nde Konya”, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), Konya 1989.
• _________- Caner Arabacı, “Konya’da Osmanlı Döneminde İnşa Edilen Medreseler”, Konya Şehri’nin Fizikî ve Sosyo-Ekonomik Yapısı,Makaleler- I, Selçuklu Belediyesi Yayınları, Konya 2004, s.351- 394.
• ORMAN, İsmail, “Medrese-Mimari” , DİA, XXVIII, Ankara 2003, s. 338.
• ÖGE, Ahmet, “Hurufat Defterlerinde Niğde-Bor”, (Selçuk Üniversitesi Eğitim Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 2010.
• ÖZDEMİR, Gazi, “Hurufât Defterleri Işığında Konya-Ilgın”, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 2005.
• ÖZDİL, Orhan, bk. ERDAL, Zekai.
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, “Vakfiye”, DİA, XLII, Ankara 2012, s. 465- 467.
• ÖZMEL, İsmail, “Kayyım”, DİA, XXV, Ankara 2002, s. 107-108.
• PAKALIN, M. Zeki, “Câbi”, Osmanlı Tarihi Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü (kısaltma: OTDTS), I, MEB Yayınları, İstanbul 1993, s. 253.
• _______, “Darülkurra”, OTDTS, I, MEB Yayınları, İstanbul 1993, s.399.
• _______, “Medrese”, OTDTS, II, MEB Yayınları, İstanbul 1993, s. 436.
• _______, “Mütevelli”, OTDTS, II, MEB Yayınları, İstanbul 1993, s. 640.
• _______, “Nâzır”, OTDTS, II, MEB Yayınları, İstanbul 1993, s. 666.
• PARLAK, Muharrem, “Hurufat Defterleri Işığında Seydişehir”, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 2009.
• SARRE, Friedrich, Küçükasya Seyahati 1895 Yazı (Selçuklu Sanatı ve Ülkenin Coğrafyası Üzerine Araştırmalar), (çev. Dârâ Çolakoğlu), Pera Turizm ve Ticaret A.Ş., İstanbul 1998.
• SARIÇAM, İbrahim, “Mahreme b. Nevfel”, DİA, XXVII, Ankra 2003, s.389-390.
• ŞAFAKCI, Hamit, Bozkır Kazası Vakıfları (XV.-XX. Yüzyıllar), Çizgi Yayınları, Konya 2015.
• ŞAFAKCI, Hamit-Eşref Temel, “Aksaray’da Karamanoğlu Devri Ulu Camii ve Görevlileri”, Uluslararası Orta Anadolu ve Akdeniz Beylikleri Tarihi, Kültürü ve Medeniyeti Sempozyumu -II (Karamanoğulları Beyliği), Konya 2016, s. 486-514.
• TANMAN, M. Baha, “Dârülkurrâ-Mimari”, DİA, VIII, İstanbul 1993, s.545-548.
• TEKİNDAĞ, M.C. Şihâbeddin, “Karamanlılar” , İslâm Ansiklopedisi, VI, MEB Yayınları, İstanbul 1967, s. 316-330.
• TEMEL, Eşref, “Hurufât Defterleri’ne Göre Aksaray Kenti Klasik Eğitim Kurumları (XVIII.-XIX. Yüzyıllar Arası)”, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 2008.
• __________, “Konya’da Ayanlık (1639-1839)”, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), Konya 2017.
• __________, bk. ŞAFAKCI, Hamit.
• TURAN, Osman, Selçuklu Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1997.
• _________ , Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, I, (12. Baskı), İstanbul 1999.
• UNAN, Fahri, “Osmanlılarda Medrese Eğitimi”, Osmanlı, V, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 140-160.
• UZUNÇARŞILI, Osmanlı Devleti'nin İlmiye Teşkilatı, (3. Baskı), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988.
• YEDİYILDIZ, Bahaeddin, “Vakıf”, İslâm Ansiklopedisi, XIII., MEB Yayınları, İstanbul 1986, s. 153-176.
• YILDIZ, Pakize, “Hurufat Defterlerine Göre Maraş Kazası”, (Selçuk Üniversitesi Eğitim Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 2010.
• YÖRÜK, Doğan, XVI. Yüzyılda Aksaray Sancağı, Tablet Kitabevi, Konya 2005.
• YÜKSEL, Hasan, “Vakfiye: Türk ve Osmanlı Tarihi”, DİA, XLII, Ankara 2012, s. 467-469.