TARİHÎ SÜREÇ İÇİNDE KONYA ŞEHRİNİN FİZİKİ GELİŞİMİ

Yıl 2020, Sayı: 5, 1 - 38, 30.10.2020

Yusuf Küçükdağ Caner Arabacı M. Serhat Yenice

Öz

Konya, Anadolu’nun orta güney kısmında, geniş bir ovanın batısındaki Alaeddin Tepesi üzerinde kurulmuştur. Burada iskân, Frig döneminde (MÖ. VIII-VI. yüzyıllar arası) inşa edilen sur içinde başlamıştır. Malazgirt zaferinden (1071) kısa bir süre sonra Anadolu Selçuklularının eline geçmiş; bu devletin başkenti olmuştur. Sur içi dolunca iskân surun dışına taşmış; I. Alaeddin Keykubat (1220-1237) şehirde oturanların güvenliğini sağlamak için 1221’de dış kaleyi belli bir plan dâhilinde inşa ettirmiştir. Bu bölüm de dolunca kalenin kapıları dışında, değişik zamanlarda kurulan tekkelerin çevresine iskân taşmış; bu sahadaki genişleme, Karamanoğulları ile Osmanlı dönemlerinde de devam etmiş; yeni mahalleler oluşmuştur. Şehirde ilk çarşı-pazar, İç Kale’nin dışında, şimdiki Tahir Paşa Camii tarafında yer almış; burası yetersiz kalınca yenisi İplikçi Camii’nin çevresinde kurulmuştur. Karamanoğulları bu bölgede, Osmanlılar ise XVI. yüzyıldan sonra dış surun haricinde yeni ticari alanlar kurmuşlardır. Bu çarşı, genişleyerek XX. yüzyıl başlarına kadar aktivitesini sürdürmüştür. Alaeddin Tepesi dışındaki iskân alanında geniş meydanlar ve yeşil sahalar bulunuyordu. Şehirdeki evler, en fazla iki katlı ve bahçeli idi. Çevreyi kirleten imalathaneler, surların dışında, konutların uzağında kurulmuştu. Dış sur, bağ ve bahçelerle çevriliydi. Meram bölgesi şehirde oturanların bağlarıyla meşhur bir sayfiyesi idi. Demiryolu XIX. yüzyılın sonlarında gelince İstasyon ve çevresine doğru genişleyen şehir, Cumhuriyet döneminde âdeta yeniden yapılandı. Mevlâna Türbesi’nin önünden başlayıp İstanyon’a kadar ulaşan geniş bir cadde açıldı. Atatürk heykeli bu caddenin üzerine oluşturulan alanda dikildi. Şehirde modern anlamda planlı yapılanma 1946’da başladı. Bundan sonra Konya’nın fiziki gelişimi süratle devam etti. Sanayi alanları, iskân sahasının dışında yer aldı. Tarihî şehir merkezinin yoğunluğunu azaltmak için yeni semtler oluşturuldu. Kurulan üniversiteler bulundukları bölgelerde şehirleşmeyi derinden etkiledi. Bugün Konya, planlı yapılanmasıyla Türkiye’nin örnek bir şehri durumundadır. Bu makalede Anadolu Selçuklularından itibaren günümüze kadar Konya’nın şehir olarak yapılanması incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Konya, Şehircilik, Çevre, İskân

Urban Development of City of Konya Throughout History

Öz

Konya was established on Alaeddin Hill in the west of a wide plain, in the south-central part of Anatolia. Settlement began inside the city wall built in the Phrygian period (between VIII-VI centuries BC). It was captured by the Anatolian Seljuks shortly after the Malazgirt victory (1071); it became the capital of the state. When city walls could no longer house people, the settlement spread beyond the wall; Alaeddin Keykubat I (1220-1237) had the outer castle built in 1221 in order to ensure the safety of the inhabitants of the city. When this section was fully settled, apart from the gates of the castle, settlements overflowed around the tekkes established at different times; The expansion in this field continued during the Karamanoğulları and Ottoman times; new neighborhoods were created. The first bazaar-market in the city was located outside the Inner Castle, next to the present Tahir Pasha Mosque; when this place became inadequate, the new one was established around the İplikçi Mosque. While Karamanoğulları operated the markets in this region, the Ottomans established new commercial areas beyond the outer wall after XVI century. Expanding, this bazaar continued its activity until the beginning of 20th century. There were large squares and green fields in the settlement area outside Alaeddin Hill. Houses in the city were at most two-storey and had gardens. The workshops, which polluted the environment, were taken outside the walls, away from the residential areas. The outer wall was surrounded by vineyards and gardens. Meram region was a summer resort famous for the vineyards of the inhabitants of the city. When railways were built by 19th century, city expanded to and around the Main Train Station. With the founding of the Republic, the cşty underwent a major reshuffle. A wide street was opened starting in front of the Mawlana Mausoleum and reaching to the Train Station. Atatürk statue was erected in the area created on this street. Planned structuring in the city in a modern sense started in 1946. After that, the physical development of Konya continued rapidly. Industrial areas were located outside the residential area. New districts were created to reduce the density of the historical city center. Universities greatly affected the urbanization in their regions. Today Konya is an example city in Turkey with respect to planned restructuring. In this article, the structuring of Konya as a city since the Anatolian Seljuks will be examined.

Anahtar Kelimeler

Konya, Urban Planning, Environment, Settlement

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• Konya Şer’iye Sicili, (Kısaltma: KŞS), no. 1; 3; 11; 14; 16; 39; 42; 45; 49; 50; 52; 53; 56; 57.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), ŞD, 01222.000.67.002.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), 138.7.1; 30-18-1-2/109-68-10.
• ATASE, 5.2.1335, A. 1/1, D. 143, F. 23 (29-22) 5 Şubat 1919 tarihli Mersinli Cemal Paşa’nın telgrafı.
• Diğer Kaynaklar
• Ahmet Eflâkî. (1973). Âriflerin menkıbeleri-I (Menakib al-Ârifin) (Çev. T. Yazıcı). İstanbul: Hürriyet Yayınları.
• Aksarayî. (1943). Selçukî devletleri tarihi (Çev. M. N. Gençosman). Ankara: Recep Ulusoğlu Basımevi.
• Altay, F. (1970). 10 yıl savaş 1912-1922 ve sonrası (görüp geçirdiklerim). İstanbul: İnsel Yayınları.
• Anonim. (1952). Târîh-i Âl-i Selçuk der-Anadolı/Anadolu Selçukluları Devleti tarihi-III (Çev. F. N. Uzluk). Ankara: Örnek Matbaası.
• Arabacı, C. (1991). Millî Mücadele dönemi Konya öğretmenleri. Konya: Damla Matbaacılık.
• Arabacı, C. (1998). 1900-1924 Osmanlı döneminde Konya medreseleri. Konya: Konya Ticaret Odası.
• Arabacı, C. (1999). Geçmişten günümüze Konya Ticaret Odası 1882-1999. Konya: Konya Ticaret Odası.
• Arabacı, C. (2016). Kısa Konya tarihi. Konya: Makine Mühendisleri Odası.
• Atçeken, Z. (1994). Sultan Alaeddin sarayı ve Konya köşkü hakkında. Vakıflar Dergisi, (23), 103-113.
• Aydınöz, A. A. Aydın Çavuş (Aydın Aydınöz). Konya Ansiklopedisi, I, 364-365. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• Baykara, T. (1998). Türkiye Selçukluları devrinde Konya. Konya: Konya Valiliği İl Kültür Müdürlüğü.
• Baykara, T. (2002). Konya. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 26, 182-187. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Doğan, M. S. Alavardı-Sille dekovil hattı. Konya Ansiklopedisi, I, 174-175. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• Duran, R. (2012). Değirmenler. Konya Ansiklopedisi, III, 27-31. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• Ergenç, Ö. (1995). XVI. yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara: Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları.
• Georgeon, F. (2006). Sultan Abdülhamid (Çev. A. Berktay). İstanbul: Homer Yayınları.
• Göçer, O. (1965). Konya imar plânı proje müsabakası sergisinin düşündürdükleri. Mimarlık, 3 (7), 20-22.
• Işık, A. (2012a). Dede bahçesi. Konya Ansiklopedisi, III, 23-24. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• Işık, A. (2012b). Gülcülük. Konya Ansiklopedisi, IV, 38-42. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• İbn Battûta. (2004). Seyahatnâm-I (Çev. A. S. Aykut). İstanbul: YKY.
• İbn Bibi. (1996). el-Evamirü’l-Ala’iyye fi’l-Umuri’l-Ala’iyye (Selçuk-Name)-II (Çev. M. Öztürk). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Karpuz, H. (2012a). Hava Şehitleri Anıtı. Konya Ansiklopedisi, IV, 212. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• Karpuz, H. (2012b). Havzan mahallesi. Konya Ansiklopedisi, IV, 212-214. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• Koçak, F. (2014). Larende caddesi. Konya Ansiklopedisi, VI, 241-242. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• Komisyon. (1949). Belediyeler yıllığı, I. Ankara: İller Bankası.
• Komisyon. (1965). Konya imar planı yarışmasında birinciliği kazanan müsabıkın izah raporu.
• Koner, M. M. (1945). Konya-Ankara demiryolu hakkında Konyalıların ricası: Konya-Ankara demiryolu. Ekekon, (2321), 1.
• Konyalı, İ. H. (1964). Âbideleri ve kitabeleri ile Konya tarihi. Konya: Yeni Kitap Basımevi.
• Kuş, A. (2013). Ulaşım. Konya Ansiklopedisi, V, 353-357. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• Küçükdağ, Y. (1989). Lâle devri’nde Konya (Yayımlanmamış doktora tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Küçükdağ, Y. (2004a). Konya Kalesi’nin Ahmedek bölümüne dair. Konya Şehri’nin fizikî ve sosyo-ekonomik yapısı-makeleler-I içinde (s. 13-23). Konya: Selçuklu Belediyesi Kültür Yayınları.
• Küçükdağ, Y. (2004)b. Konya Mevlânâ Dergâhı ve Türbe Hamamı’na dair iki Mevlevî vakfiyesi, Konya Şehri’nin fizikî ve sosyo-ekonomik yapısı-makeleler-I içinde (s. 171- 215). Konya Selçuklu Belediyesi Kültür Yayınları.
• Küçükdağ, Y. (2004c). Konya’da Osmanlı döneminde inşa edilen tekke ve zaviyeler. Konya Şehri’nin fizikî ve sosyo-ekonomik yapısı-makeleler-I içinde (s. 147-161). Konya: Selçuklu Belediyesi Kültür Yayınları.
• Küçükdağ, Y. ve Akman, İ. H. (2015). Konya’da Ali Gâv Tekkesi, Vakıfları ve Vakfiyeleri. Türk İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, (19), 19-34.
• Küçükdağ, Y. (2017). Piri Mehmet Paşa. Aksaray: Aksaray Belediyesi Kültür Yayınları.
• Küçükdağ, Y. (2019a). Konya Sultan Selim İmareti Vakıfları ve Vakfiyesi. Karatay Sosyal Araştırmalar Dergisi, (3), 1-53. Erişim adresi: http://karataysad.com/wp-content/uploads/2019/10/1-53.pdf
• Küçükdağ, Y. (2019b). Konya’da Ahilik-Ahi yapıları, makaleler. Konya: Karatay Belediyesi Kültür Yayınları.
• Küçükdağ, Y. (2020). Konya Alaeddin Darüşşifası, Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• Muşmal, H. (2014). Çarşı yangını. Konya Ansiklopedisi, II, 298-300. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• Nazmi, Dr. (2009). Türkiye’nin sıhhi-i ictimâi coğrafyası: Konya vilayeti (Haz. M. Karayaman). Konya: Çizgi Kitabevi.
• Neşrî. (2008). Cihânnümâ (Haz. N. Öztürk). İstanbul: Çamlıca Basım Yayın.
• Önder, M. (1971). Mevlâna şehri Konya. Ankara: Konya Turizm Derneği.
• Özdemir, M. (1990). Türkiye’de organize sanayi bölgeleri. Ankara: TOBB.
• Özerdem, A. F. ve Diken, A. (2011). Konya suyunun dünü bugünü. I. Konya Kent Sempozyumu Bildiriler Kitabı (26-27 Kasım 2011). Konya.
• Sipehsâlâr, M. F. (2019). Mevlâna ve etrafındakiler (Haz. M. Çıpan). İstanbul: Kapı Yayınları.
• Şahabettin. (1933a). Konya şehir planı üzerinde etütler. Arkitekt, 12 (36), 363-364.
• Şahabettin. (1933b). Konya şehir planı üzerinde etütler. Arkitekt, 2 (38), 46-47.
• Şahabettin. (1934a). Konya şehir planı üzerinde etütler. Arkitekt, 4 (40), 121-122.
• Şahabettin. (1934b). Konya şehir planı üzerinde etütler. Arkitekt, 5 (41), 145-146.
• Şikâri. (2005). Karamanoğulları tarihi. Karaman Tarihi ve Kültürü-II içinde (s. 29-391). Karaman: İl Kültür Turizm Müdürlüğü.
• Taşçı, Y. ve Berksan, H. (1966). Nazım İmar Planı İzah Notu.
• Taşçı, Y. ve Berksan, H. (1968). 1/5000 ve 1/1000 Ölçekli İmar Planı İzah Raporu.
• Taşçı, Y. ve Berksan, H. (1978). Organize sanayi bölgesi 2. etap imar planı izah notu.
• Taşçı, Y. (1998). Kon-Plan 2020; Konya 2020 Nazım Plan Revizyonu Raporu (Birinci Kısım). Ankara: Taşçı Mimarlık ve Planlama Atölyesi.
• Taşçı, Y. (1999). Kon-Plan 2020; Konya 2020 Nazım Plan Revizyonu Raporu (İkinci Kısım). Ankara-İzmir: Taşçı Mimarlık ve Planlama Atölyesi.
• Texier, C. (1339). Küçük Asya-I (Çev. A. Suat). İstanbul: Matbaa-ı Amire.
• Ulutürk, M. (2012). Dere. Konya Ansiklopedisi, III, 55-59. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• Uz, M. A. ve Doğan, M. (2017). Belgelerde adım adım Konya. Konya: Meram Belediyesi Kültür Yayınları.
• Ünver, S. (1967). Yetmiş yıl önce, Konya. Belleten, 31 (122), 201-220.
• Yasa, A. (1996). Anadolu Selçukluları döneminde Türk-İslâm şehri olarak Konya (Yayımlanmamış doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Yenice, M. S. (2005). Kentsel Planlama Sürecinde Konya Kent Formunun Gelişimi Üzerine Bir Araştırma (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Konya.
• Yenice, M. S. (2012). Konya kentinin planlama tarihi ve mekânsal gelişimi. Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 27 (4), 343-350.
• Elektronik Kaynaklar
• konya.dhmi.gov.tr, e.t. 25.07.2020.