GEZGİNLERİN GÖZÜNDEN GRAVÜRLERE YANSIYAN XVIII VE XIX. YÜZYIL İSTANBUL ŞEHİR YAPILARI VE GÜNÜMÜZ KARŞILAŞTIRMASI

Yıl 2020, Sayı: 5, 85 - 112, 30.10.2020

M. Murat Öntuğ Mehtap Soysal

Öz

Bizans ve Osmanlı Devleti’nin başkentliğini yapan İstanbul her dönemde olduğu gibi XVIII. ve XIX. yüzyıllarda da birçok gezgin, diplomat, tüccar ve sanatçının uğrak yeri olmuştur. Garp ve şark arasında kültürel bir köprü özelliği taşıyan İstanbul her çağda tehlikeli ve uzun süren yolculukları göze alan gezginleri kendine çekmiştir. Gezginlerin doğunun büyüsüne kapılıp çıktıkları yolda kaleme aldıkları seyahatnameler sosyal bilimler alanının birçok bölümünde başvurulan birinci elden aktarılan kaynaklardır. Seyahatnamelerde gidilen yerlerin metinsel anlatımının yanı sıra görsel olarak sivil, askerî, dinî yapılar ve sosyal hayatta gravürlerde yerini almıştır. Birçoğu görülmeden yazarın tasvirine ve sanatçının imgesine bırakılan gravürler, sosyal hayat ve mimari yapıları Avrupa kültür çerçevesi ve günümüzle karşılaştırılmasına olanak sağlar. Osmanlı Devleti’nin büyümesiyle kaleme alınan seyahatnamelerin içerikleri her dönemde değişmiştir. İlk başlarda ticarî ya da askerî amaçlı İstanbul’da bulunan ya da yol güzergâhı olarak geçenlerin aktarımlarından oluşan notlar zamanla ilgi odağı olan Osmanlı Devleti’nin sosyo-ekonomik, sosyo-kültürel ve mimari yapıları olarak kaleme alınmaya başlanmıştır. Bu makalenin amacı Doğu ve Batı’nın kültürel anlamda izlerini taşıyan gravürlerde Osmanlı yapısının nasıl incelendiğini ve gezginlerin gözünden İstanbul’un dönemsel özelliklerini gösterebilmektir. Ayrıca gravürlere yansıyan mimari yapıların günümüzdeki hâli ile karşılaştırılması ve geçmişten günümüze kalan yapılara günümüz perspektifinden ışık tutmaktır. Bu bağlamda İstanbul’a gelen gezginlerin günümüze ulaşmış ya da ulaşamamış yapıların farklı gezginlerin gözünden görmeyi ve zaman serüvenlerine tanıklık etme fırsatı bulacağız.

Anahtar Kelimeler

Gravür, Seyahatnameler, Kent Yapıları, İstanbul

Reflected in Engravings Form the Eyes of Travelers XVIII. and XIX. Century Istanbul City Buildings and Today’s Comparison

Öz

Istanbul, which was the capital of the Byzantine and Ottoman Empires, was frequented by travelers, diplomats, merchants and artists in XVIII. and XIX. centuries as in every century. Istanbul that is bridge between European and Oriental cultures, has attracted travelers who risk dangerous and long journeys in every age. The travel books written by travelers on their way out of the east, are first-hand sources used in many parts of the social sciences. In addition to the words that described places in the travel books, it has visually taken its place in the engravings in civil, military, religious buildings and social life. Engravings, many of which are left unseen to the author's depiction and the artist's image, allow a comparison of social life and architectural structures with the European culture and today. With the growth of the Ottoman state, the contents of the travel books written had changed in every period. At first the notes, which had been consisting of the transmissions of those who are in Istanbul for commercial or military purposes or passing as road routes, started to be written as the socio-economic, socio-cultural and architectural structures of the Ottoman Empire. And It became the center of attention over time. Our aim in this article is to show how the Ottoman structure is examined in engravings bearing the cultural traces of the East and West and the periodic characteristics of Istanbul from the eyes of travelers. In addition the comparison of the architectural structures reflected on the engravings with their current state and to shed light on the structures from the past to the present from today's perspective. In this context, we will have the opportunity to witness the adventures of travelers who visit to Istanbul to see the structures that have or have not survived until today, through the eyes of different travelers.

Anahtar Kelimeler

Engraving, Travelogues, City Structures, İstanbul

Kaynakça

• Altunbay, M. (2013). Pretextat Lecomte’un tespitleriyle XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde sanat ve zanaatlar. Türk Yurdu (Yabancı Seyahatnamelerde Türkiye Özel Sayısı), 33, (310).
• Arslan Sevin, N. (2006). Gravürlerde yaşayan Osmanlı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Broquiere, B. (2000). Bertrandon de la Broquiere’in deniz aşırı seyahati (Çev. İ. Arda). İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Çoban, İ. ve Sert, N. (2018). Batılıların yazdığı seyahatnamelerdeki gravürlere yansıyan şekliyle Anadolu geleneksel mimarisi. İdil Dergisi, 7, (52), 1531-1538.
• Çötelioğlu, A. (2009). İstanbul’un yüzleri 1, İstanbul’un yüz ressamı. İstanbul: İBB Kültür A.Ş. Yayınları.
• Du Loir. (2016). Du Loir seyahatnamesi (Çev. M. Daş). İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Erdoğan, T. (2011). Alexander W. Kinglake’in Eothen adlı seyahatnamesinde doğu-batı imgesi ve tasvirleri. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (10), 117-125.
• Etensel İldem, A. (2000). Fransız gezginlerin gözüyle Türkler ve Yunanlılar. İstanbul: Boyut Yayın Grubu.
• Gürer, S. (2013). XVII-XVIII ve XIX. yüzyıllarda Fransız seyahatnamelerinde Osmanlı toplumu. Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
• Howard, G. (1978). Türk sularında seyahat (Çev. Ş. Serdar). İstanbul: Türet Tercüman 1001 Temel Eser.
• İlya, D. ve Uysal, M. (2015). İngiliz kadın seyyahlar Harvey ve Garnett’in gözüyle Osmanlı kadını. Avrasya Uluslararası Araştırma Dergisi, 3, (6), 2-22.
• Kahraman, M. E. ve Gülaçtı, İ. E. (2015). Osmanlı devleti dönemi gravürlerinde İstanbul betimlemeleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8, (39), 376-383.
• Öngül, Z. (2003). Yeni restorasyonuyla Kız Kulesi. Üsküdar Sempozyumu Bildirileri-I. Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırma Merkezi Yayınları.
• Şahin, G. (2017). İngiliz seyahatnamelerinde Osmanlı toplumu ve Türk imajı. İstanbul: Bilimevi Basın Yayın.
• TDK. (1988). Türkçe sözlük, 2. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• TDK. (1988). Türkçe sözlük, 1. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Tournefort, J. (2013). Tournefort seyahatnamesi-2 (Çev. A. Berktay). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Yıldırım, N. (2013). Constantinopolis hipodromu (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Yılmaz, Ö. (2013). Osmanlı şehir tarihleri açısından yabancı seyahatnamelerin kaynak değeri. Tarih İnceleme Dergisi, XXVIII, (2), 587-614.
• Resim Kaynakçası
• Resim 1: Kahraman, M. E. ve Gülaçtı, İ. E. (2015). Osmanlı Devleti dönemi gravürlerde İstanbul betimlemeleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8/39, s. 379.
• Resim 2: Allom, T. (2016). Thomas Allom’un Pitoresk İstanbul’u. Boyut Yayınları.
• Resim 3: Allom, T. (2016). Thomas Allom’un Pitoresk İstanbul’u. Boyut Yayınları.
• Resim 4: Yıldırım, N. (2013). Constantinopolis hipodromu, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı Klasik Arkeoloji Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, s. 121.
• Resim 5: İbrahimzade, K. Rus ressam Gavrila Sergeyev’in İstanbul manzaraları, s. 43.
• Resim 6: Bartlett, W. H. (2016). William Henry Bartlett’in Pitoresk İstanbul’u. Boyut Yayınları.
• Resim 7: Sevim, M. (2002). Gravürlerle Türkiye I. Ankara Yayımlar Dairesi Başkanlığı Sanat Eserleri Dizisi: Kültür Bakanlığı Yayınları, s. 213.
• Resim 8: Dikilitaş ve Örgü sütun.
• Resim 9: Dikilitaş.
• Resim 10: Allom, T. (2016). Thomas Allom’un Pitoresk İstanbul’u. Boyut Yayınları.
• Resim 11: Bartlett, W. H. (2016). William Henry Bartlett’in Pitoresk İstanbul’u. Boyut Yayınları.
• Resim 12: Kız Kulesi.
• Resim 13: Kız Kulesi.
• Resim 14: Bartlett, W. H. (2016). William Henry Bartlett’in Pitoresk İstanbul’u. Boyut Yayınları.
• Resim 15: Allom, T. (2016). Thomas Allom’un Pitoresk İstanbul’u. Boyut Yayınları.
• Resim 16: III. Ahmet Çeşmesi, Ayasofya, Topkapı Sarayı.
• Resim 17: III. Ahmet Çeşme kubbesi.
• Resim 18: III. Ahmet Çeşmesi ve Topkapı Sarayı.