K. MAÇAVARİANİ’NİN GEZİ NOTLARINA GÖRE XIX. YÜZYILIN SONLARINDA RUS YÖNETİMİNDEKİ ARTVİN

Yıl 2023, Sayı: 10, 1 - 33, 28.04.2023

Xaqan Balayev Bilal Dedeyev

https://doi.org/10.54557/karataysad.1262658

Öz

Artvin, 1537'de Osmanlı hâkimiyetine alınarak Livane sancağı adı ile Erzurum beylerbeyliğine, 1579'dan sonra ise Çıldır eyaletine bağlanmıştır. Osmanlı Devleti, 1877-1878 Rus-Türk savaşı sonrasında Ayastefanos (3 Mart 1878) ve Berlin (13 Temmuz 1878) Antlaşmaları gereğince Artvin'i Rus hâkimiyetine bırakmak zorunda kalmıştır. Rusların 1881-1915 yılları arasında Tiflis’te neşrettikleri Kafkasların coğrafi ve demografik özelliklerini ele alan ve 44 ciltten oluşan Sbornik Materialov Dlya Opisaniya Mestnostey i Plemen Kavkaza (Kafkasya halkları ve bölgeleri (yerleri) hakkında yazılar toplusu) külliyatının 1897 yılına ait 22. cildinin II. kısmında Artvin ile ilgili yayımlanmış bir gezi notu bulunmaktadır. Burada Batum Şehir okulunun müfettişi K. Maçavariani’nin, muhtemelen 1894 yılı yazında Artvin'e yaptığı gezinin notları yer almaktadır. Rus müfettiş, notlarında net olarak yıl, ay ve gün belirtmese de sayı itibarıyla Artvin'de bulunduğu günleri, ayrıntıları ile göstermiştir. K. Maçavariani'nin yazısında bu dönem Rus yönetiminde bulunan Artvin, Kutaisi Guberniyası (vilayeti) yönetiminde okurug (idari alt birim/kaza) olarak gösterilmektedir. Toplam 53 sahifeden oluşan bu seyahat notunda, Çarlık dönemi Artvin yöresi ile ilgili dikkatleri çeken çok değerli bilgiler geçmektedir. Yazıda, XIX. yüzyılın sonlarında Artvin şehri ve yöresinin toponomisi, nüfusu, Rus işgali sonrası Türklerin Osmanlı'ya zorunlu göçü, Türklerden boşalan yerlere Ermenilerin yerleştirilmesi, şehrin mimarisi, camiler, kiliseler, okullar, yörenin doğal güzellikleri, Artvin halkının etnik yapısı, giysileri, mutfak zenginliği, gelenek ve görenekleri hakkında Gürcü asıllı Rus müfettişin gözüyle epey bilgi verilmektedir. Ayrıca, bu çalışmamıza değer katması açısından Rus Çarı II. Nicolay’ın (1894-1917), Rusya İmparatorluğu bölgelerinde renkli fotoğraf çekimleri için görevlendirdiği fotoğrafçı Prokudin-Gorskiy tarafından 1912 yılında kayda alınmış Artvin'in bir kaç çekimi de ekler kısmına ilave edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Artvin, K. Maçavariani, gezi notları, Osmanlı, Çarlık Rusyası

Destekleyen Kurum

Bakü Mühendislik Üniversitesi

Artvin under Russian Rule in the Late 19th Century According to K. Machavariani’s Travel Notes

Öz

Artvin was taken under Ottoman rule and connected first to the Erzurum governorship under the name of Livane Sanjak in 1537 and then to Eyalet of Childir after 1579. After the Russo-Turkish War of 1877-1878, the Ottoman Empire had to leave Artvin under Russian rule in accordance with the Treaties of San Stefano (3rd March 1878) and Berlin (13th July 1878). Unfortunately, we did not encounter a comprehensive study on Artvin, which was under the rule of Tsarist Russia from 1878 to 1917. On the other hand, there is an article about Artvin published in 1897 in the 22nd volume of "Sbornik Materialov Dlya Opisaniya Mestnostey i Plemen Kavkaza” which consisted of 44 volumes and dealt with the geographical and demographic characteristics of the Caucasus, published in Tbilisi by the Russians in the years of 1881-1915. Here are the notes of K. Machavariani’s trip to Artvin, the inspector of Batumi City School, written probably in the summer of 1894. Although the year, month and date are not clearly stated in the notes of the Russian inspector, he described all the days he was in Artvin in detail. In the article of K. Machavariani Artvin is shown as the Okrug of the Kutaisi Gubernia. These "travel notes", consisting of a total of 53 pages, contain very valuable information about the Artvin region of the Tsarist period. In this article, a lot of information is given about the toponymy of the Artvin city and its region and population, the forced migration of the Turks to the Ottoman Empire after the Russian occupation, the resettlement of Armenians in the places emptied of Turks, the architecture of the city, mosques, churches, schools, natural beauties of the region, the ethnic structure of Artvin people, their clothing, cuisine, traditions and customs from the eyes of the Georgian-origin Russian inspector. In addition, in terms of adding value to this study, a few pictures of Artvin taken in the year 1912 by the photographer Prokudin-Gorskiy, commissioned by the Russian tsar Nicholas II (1894-1917) for colour photography in the regions of the Russian Empire.

Anahtar Kelimeler

Artvin, K.Maçavariani, travel notes, Ottoman, Tsarist Russia

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO), nr. 3823-286695.
• BOA, Dâhiliye İdare (DH.İD..), nr. 97-13.
• BOA, Dâhiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT.), nr. 1348-82; nr. 1370-9; nr. 1503-33.
• BOA, Dâhiliye Muamelat (DH.TMIK.M..), nr.16-3; nr.181-41.
• BOA, Dâhiliye Şifre Kalemi (DH. ŞFR.), nr. 135-90; nr. 332-34.
• BOA, Hariciye Nezareti Tahrirat (HR.TH..), nr. 63-25.
• BOA, Maliye Nezareti Emlak-i Emiriye Müdüriyeti (ML.EEM.), nr. 57-41.
• BOA, Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF. MKT.), nr. 56-53.
• BOA, Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı (A.} MKT.MHM.), nr. 548- 36.
• BOA, Yıldız Esas Evrakı (Y..EE..), nr. 44-129; nr. 134-36. Akyüz Orat, J., Oran Arslan, N. ve Tanrıverdi, M. (2011). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Kafkas Göçleri (1828-1943). Kars: Eser Ofset ve Matbaacılık.
• Atalay A. (2017). “XIX. Yüzyılın Sonlarında Elviye-i Selâse’de Karayolu Yapım Faaliyetleri”, KSBD, Sonbahar 2017, Y. 9, C. 9, S. 2, s. 1-24.
• Atalay, A. (2020). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Artvin Vilayeti’nin Siyasi, Sosyal ve Ekonomik Durumu”, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 6/10, (Millî Mücadele’den Milli Egemenliğe Karadeniz Özel Sayısı), s. 311-329.
• Badem, C. (2010). Çarlık Rusyası Yönetiminde Kars Vilayeti. İstanbul: Birzamanlar Yayımcılık.
• Badem, C. (2018). Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin 1878-1918. İstanbul: Aras Yayımcılık. Белова, Л. И. ve Нармания, А. М. “Эстетика Визуального В Творчестве С.М. Прокудина-Горского”, s. 193-197 https://dspace.kpfu.ru/xmlui/bitstream/handle/net/30150/viscom2014-193-197.pdf?sequence=-1 (04.07.2022).
• Булатов, Б.Б.ve Исмаилова, А.М. (2017). “Влияние иностранных инвестиций на экономику Южного Кавказа на рубеже XIX-XX вв.”, Кавказология, № 4, s. 134-144.
• Demirel, M. (2009). “Artvin ve Batum Göçmenleri (1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan Sonra)”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 40, Erzurum, s. 317-340.
• Derin Paşaoğlu, D. (2013). “Muhacir Komisyonu Maruzatı’na Göre (1877-78) 93 Harbi Sonrası Muhacir İskânı”, History Studies a Tribute to Prof. Dr. Halil İnalcık, S. 5/2, s. 347-386.
• Фон-Гребнер, А.В. (1896). Торговые Дороги Закавказья. С.-Петербург: Типография Исидора Гольдбертакан., д. №94. Garanina, S. “Sergei Mikhailovich Prokudin-Gorsky”, s. 7-26 https://www.lesjeunesrussisants.fr/histoire/documents/BIOGRAPHIE_PRODOUKINE-GORSKY.pdf, 04.07.2022.
• Kocabaş, S. (1989). Kuzeyden Gelen Tehdit, Tarihte Türk-Rus Mücadelesi. İstanbul: Vatan Yayınları, İstanbul.
• Kocaman, S. (2014). “Kars İli’nin İdari Coğrafya Analizi”, The Journal of Academic Social Science Studies, 29, Güz III, s. 271-292.
• Колыванова, В.В. (2015). Цветная империя, Прокудин-Горский. Москва: «РИПОЛ классик».
• Komisyon. (2007). “Евангелие”, Большая Российская Энциклопедия, editör: Ю.С.Осипов, C. IX, Мoskova, s. 504.
• Komisyon. (1892). “Георгий Александрович”, Энциклопедический словарь, editörler: Брокгауз-Ефрон, C. VIII, Санкт-Петербург., s. 420.
• Küçükyıldız, N. (2019). “Artvin ve Çevresinin Yer Adları Üzerine Bir Değerlendirme”, Artvin Tarihi Araştırmaları-1, Editör: Nuri Yavuz. İstanbul: Kriter Yayınları, s. 1-16.
• Мачавариани, К. (1897). “Городь Артвинь, Кутаисской губернии. Путевые очерки”, Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, C. XXII, I. Kısım, Tiflis, s. 1-53.
• Мачавариани, К. Д. (1909). Очерки и Разсказы (Из наблюдений из разных годов). Батумъ: Типография Д. Л. Карел.
• Наумовa, Е. (2019). “Творчество С.М. Прокудина-Горского как отражение образа дореволюционной России”, Альманах “ЭТНОДИАЛОГИ”, №1 (57), s. 120-135.
• Nüsretoğlu, T. (2021). “Rotşidler ve Bakü Petrolü”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, C. VIII, S. 3, (Eylül), s. 1018-1033.
• Правительственный вестникь. (1899). №142, (15 июля), s. 1.
• Шавров, Н.Н. (1909). “Поьездка в Артвин”, Из.№ 3 журнала «Естествознание и География» за 1909 г. Москва: Типография Императорского Московского Университета, s. 1-9.
• Tuncel, M. (2007). “Artvin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C.XXXIII, İstanbul, s. 420-422.
• Turan, R. (2019). Çarlık Rusyası Döneminde Batum Vilayeti (1878-1914), (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi.
• Türker, Ö. (2014). “Kuzey Kafkasya’daki Rus İşgaline Dair Rusça Kaynaklar Üzerine”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, 33 (55), s. 183-218.
• Uçarol, R. (1995). Siyasi Tarih (1789-1994). İstanbul: Filiz Kitabevi.
• Yapıcı, H. (2012). “93 Harbi Sonrasında Yaşanan Göçler ve Neticeleri”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, I, s. 181-189.
• Yücetürk, Z. (2020). “93 Harbi ve Sonrasında Artvin”, Karadeniz Araştırmaları, XVII, s. 73-95.
• http://apsnyteka.org/350-machavariani_k_sem_dnei_v_gorach_abkhazii.html, erişim: 28.03.2022.
• http://www.wdl.org/ru/item/5463/#q=artvin+province&qla=en, erişim: 03.11.2015.
• http://www.wdl.org/ru/item/5464/#q=artvin+province&qla=en, erişim: 03.11.2015.
• http://www.wdl.org/ru/item/5465/#q=artvin+province&qla=en, erişim: 03.11.2015.
• http://www.wdl.org/ru/item/5466/#q=artvin+province&qla=en, erişim: 03.11.2015.
• https://www.loc.gov/pictures/resource/prokc.21599/, erişim: 22.08.2022.