Cüveynî’nin Târîh-i Cihân-güşâsı’ndaki Bazı Türkçe-Moğolca Kelimeleri Açıklayan Bir Lügatçe

Yıl 2020, Sayı: 9, 91 - 132, 30.06.2020

Turgut Koçoğlu Abdul Khalil Ahmad Oughlı

https://doi.org/10.38060/kare.726123

Cited By: 1

Öz

Devlet adamlığının yanında tarihçiliği ile de şöhret bulmuş olan Atâ Melik Cüveynî’nin, 1252-1260 yılları arasında Farsça olarak kaleme aldığı üç ciltlik Târîh-i Cihân-güşâ adlı eseri, İran tarih yazıcılığında Türkçe ve Moğolca terimlerin kullanıldığı ilk eser niteliğindedir. Târîh-i Cihân-güşâ’daki Türkçe-Moğolca kelimeleri açıklayan bir lügatçe, eserin İran Meclis-i Şûrâ-yı Millî Kütüphanesi’ndeki bir nüshasının sonunda yer almaktadır. Müellifi ve yazılış tarihi bilinmeyen bu lügatçe, nüshayı istinsah eden kişi tarafından yazılmış olabilir. Yirmi beş sayfadan oluşan lügatçe yaklaşık bir buçuk sayfalık bir mukaddime ile başlar. Bu kısımda müellif, Târîh-i Cihân-güşâ’da geçen Çağatay Türkçesine ait kelimeleri bilmenin faydalı olacağını belirtip Çağatay Türkçesinin gramer ve imlâ kurallarından birkaçını aktarır. Mukaddimeden sonraki sözlük kısmında toplam üç yüz sekiz kelimenin açıklaması yer alır. Elif-bâ sistemiyle sıralanan sözlük bölümünde her harf için “Bâbü’l-Elif”, Bâbü’s-Sîn-i Mu’ceme” “Bâbü’l-Hâ-yı Mühmele” gibi başlıklar kullanılarak bu başlıktaki harfle başlayan kelimeler yine genellikle elif-bâ sistemi ile sıralanır. Burada açıklanacak kelimeler kırmızı mürekkeple, açıklamalar ise siyah mürekkeple yazılmıştır ve açıklamalar Farsçadır. 

Bu çalışma ile Türkçe-Farsça özel bir Târîh-i Cihân-güşâ sözlüğü olarak nitelenebilecek söz konusu lügatçenin neşri ve tercümesi yapılmaya çalışılmış ve ilgili alanlarda yapılacak çalışmalara katkı sağlanması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Atâ Melik Cüveynî, Târîh-i Cihân-güşâ, Türkçe, Moğolca, Farsça, Lügatçe

A Glossary That Explaıns Some Turkısh-Mongolıan Words in Cuveynî's Târîh-i Cihân-Güşâ

Öz

In addition to being a bureaucrat, Jüveynî found fame with his historiography. Juveynî's Târîh-i Cihân-güşâ, written in three volumes between 1952-1960, is the first work in which Turkish and Mongolian terms are used in Iran historiography. A lexicon describing the Turkish-Mongolian words in Târîh-i Cihân-güşâ is at the end of a copy of the work in the National Library of Iran. This dictionary, whose author and spelling date is unknown, may have been written by the person who claimed the copy. The glossary, consisting of twenty-five pages, begins with a preface of about one and a half pages. In this section, the author states that it would be beneficial to know the Chagatai Turkish words mentioned in Târîh-i Cihân-güşâ. He explains some of the grammar and spelling rules of Chagatai Turkish. The dictionary section after the preface contains descriptions of three hundred and eight words. In the dictionary section of the Elif-bâ system, titles such as “Bâbü'l-Elif”, Bâbü’s-Sîn-i Mu’ceme ” “ Bâbü'l-Hâ-yı Mühmele ”were used for each letter. The words that start with the letter in this title are again sorted by the elif-bâ system. The words to be explained here are written in red ink, the descriptions in black ink and the descriptions are in Persian.

In this study, the text of the glossary, which we consider as a special dictionary of Turkish-Persian written for Târîh-i Cihân-güşâ, has been published and translated.

Anahtar Kelimeler

Atâ Melik Cüveynî, Târîh-i Cihân-güşâ, Turkish, Mongolian, Persian, Glossary

Kaynakça

• Başar, Umut ve Nasrin Zabeti Miandoab (2018). “Cüveynî’nin Tarih-i Cihângüşâ’sında Yer Alan Türkçe Ve Moğolca Kelimeler”. AVRASYA, Uluslararası Araştırmalar Dergisi 13: 693-714.
• Bilgin, Orhan (1993). “Cüveynî, Atâ Melik”. İslam Ansiklopedisi. C. 8. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 140-141.
• Esterabadi, Mirza Mehdi (1173-1188). Senglaḫ. Tehran: Tehran Üniversitesi Milli ve Merkezi Kütüphanesi.
• Kanar, Mehmet (2015). Farsça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Say Yayınları.
• Lessing, D. Ferdinand (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük. Çev. Günay Karaağaç. Ankara: TTK Yayınları.
• Özgüdenli, Osman Gazi (2011). “Târîh-i Cihângüşâ”. İslam Ansiklopedisi. C. 40. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 77-79.
• Ünlü, Suat (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi Yayınları.
• Yarqin Halim, Shafiqa Yarqin (1387). Özbekçe-Farsça Sözlük. Tehran: Sühen Matbaası.