Turkey-Israel Relations (1990-2000)

Yıl 2021, Sayı: 12, 211 - 247, 31.12.2021

Yusuf Koğ

https://doi.org/10.38060/kare.962972

Cited By: 1

Öz

After World War II, relations with Europe and the USA, tensions with the Soviet Union seem to have affected Turkey's regional policies. Improved relations, especially with the United States, reflected on Turkey-Israel relations. Initially, Turkey-Israel relations could not progress due to regional situations and political conjuncture. Turkey-Israel relations, which started with Turkey's recognition of Israel in 1949, followed a fluctuating course until the 1990s due to Israel's policies and violent attitudes that negatively affected peace and stability in the Middle East. During this period, there were developments that brought Turkey, an important actor in the region, against Israel and deeply affected bilateral relations. These include the 1956 Suez Crisis, the Arab-Israeli Wars in 1967 and 1973, and Turkey's close relations with the Palestine Liberation Organization in the 1970s. In the literature, the 1990s in Turkey-Israel relations are accepted as the period when bilateral relations peaked. The progress of Turkey-Israel relations with the effect of the Israeli-Palestinian peace talks initiated under the mediation of the USA in this period, the appointment of Ekrem Güvendiren to the Tel Aviv ambassador by re-raising diplomatic relations to the embassy level, are important developments that opened the door to a new era in the field of diplomacy. Apparently, that the two countries, which developed diplomatic relations, preferred the term "strategic partnership" in their relations and developed their relations rapidly with subsequent treaties in the political, military and economic fields. Despite the fact that the relations have developed so much and become interesting, it has been determined that there are not enough archival and newspaper-based studies about the period in the literature. For this reason, based on the developments between the years 1990-2000, it was considered essential to examine the period in a broad perspective and to reveal bilateral relations after a significant analysis. In this context, political, military and economic aspects of Turkey-Israel relations developed between 1990 and 2000 have been reviewed in this study on the basis of documents of the Republic Archives kept in the Directorate of State Archives at the Office of President use of the Cumhuriyet Newspaper and theses and articles related to the subject.

Anahtar Kelimeler

Turkey, Israel, Palestine, Middle East, Political, Military, Economic

Türkiye-İsrail İlişkileri (1990-2000)

Öz

II. Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa ve ABD ile ilişkiler, Sovyetler ile olan gerilimlerin Türkiye’nin bölgesel politikalarını etkilediği görülmektedir. Özellikle ABD ile ilerletilen ilişkiler, Türkiye-İsrail ilişkilerine de yansımıştır. Başlangıçta Türkiye-İsrail ilişkileri bölgesel durumlar ve siyasi konjonktürden kaynaklı gelişmeler nedeniyle ilerleme gösterememiştir. 1949 yılında Türkiye’nin İsrail’i tanımasıyla başlayan Türkiye-İsrail ilişkileri, 1990’lı yıllara kadar İsrail’in Orta Doğu’da barış ve istikrarı olumsuz etkileyen politikaları ve şiddet eğilimli tavırları nedeniyle inişli çıkışlı bir seyir izlemiştir. Bu süre zarfında bölgenin önemli bir aktörü olan Türkiye ile İsrail’i karşı karşıya getiren ve ikili ilişkileri derinden etkileyen gelişmeler yaşanmıştır. Bunlar arasında 1956 Süveyş Krizi, 1967 ve 1973 yıllarında yaşanan Arap-İsrail Savaşları ve 1970’li yıllarda Türkiye’nin Filistin Kurtuluş Örgütü ile olan yakın ilişkileri gibi gelişmeler sayılabilir. Literatürde, Türkiye-İsrail ilişkilerinde 1990’lı yıllar ikili ilişkilerin zirve yaptığı dönem olarak kabul edilmektedir. Bu dönemde ABD’nin arabuluculuğunda başlatılan İsrail-Filistin barış görüşmelerinin etkisi ile Türkiye-İsrail ilişkilerinin ilerlemesi, diplomatik ilişkilerin yeniden büyükelçilik seviyesine çıkarılarak Tel Aviv büyükelçiliğine Ekrem Güvendiren’in atanması, diplomasi alanında yeni bir dönemin kapısını aralayan önemli gelişmelerdir. Diplomatik ilişkileri geliştiren iki ülkenin bundan sonra ilişkilerde “stratejik ortaklık” deyimini tercih ederek siyasi, askeri ve ekonomik alanlarda peşi sıra gelen antlaşmalar ile ilişkileri hızla geliştirdikleri görülmektedir. İlişkilerin bu denli gelişmesine ve ilgi çekici bir hal almasına rağmen, literatürde dönem ile ilgili arşiv ve gazete kaynaklı çalışmaların yeterli düzeyde olmadığı tespit edilmiştir. Bu nedenle 1990-2000 yılları arasında yaşanan gelişmelerden hareketle dönemin geniş bir perspektifte incelenmesi ve kayda değer bir incelemenin ardından ikili ilişkilerin ortaya konulması elzem görülmüştür. Bu çerçevede çalışmada, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı’nda bulunan Cumhuriyet Arşivi belgelerinden, Cumhuriyet Gazetesinden ve konu ile ilgisi olan tez ve makalelerden yararlanılarak, 1990-2000 yılları arasında gelişen Türkiye-İsrail ilişkilerinin siyasi, askeri ve ekonomik yönleri ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye, İsrail, Filistin, Orta Doğu, Siyasi, Askeri, Ekonomik.

Kaynakça

• Başkanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), Kutu (K): 118, Gömlek (G): 108, Sıra (S): 3, (24.03.1949).
• BCA, K: 703, G: 270, S: 10, (21.01.1992).
• BCA, K: 705, G: 277, S: 6, (02.02.1992).
• BCA, K: 727, G: 365, S: 1, (24.09.1992).
• BCA, K: 761, G: 509, S: 7, (24.09.1992).
• BCA, K: 752, G: 475, S: 7, (27.07.1993).
• BCA, K: 792, G: 631, S: 6, (11.11.1994).
• BCA, K: 832, G: 786, S: 8, (15.12.1995).
• BCA, K: 841, G: 821, S: 8, (11.04.1996).
• BCA, K: 941, G: 194, S: 3, (03.07.1998).
• BCA, K: 951, G: 229, S: 9, (03.09.1998).
• BCA, K: 1004, G: 397, S: 2, (12.07.1999).
• BCA, K: 778, G: 578, S: 4, (18.05.1994).
• BCA, K: 779, G: 584, S: 6, (31.05.1994).
• BCA, K: 791, G: 627, S: 2, (14.10.1994).
• BCA, K: 863, G: 821, S: 9, (11.04.1996).
• BCA, K: 880, G: 974, S: 10, (05.05.1997).
• BCA, K: 919, G: 105, S: 4, (27.01.1998).
• BCA, K: 934, G: 165, S: 3, (18.05.1998).
• BCA, K: 941, G: 192, S: 6, (30.06.1998).
• BCA, K: 989, G: 343, S: 5, (18.03.1999).
• BCA, K: 997, G: 370, S: 9, (07.05.1999).
• BCA, K: 1028, G: 480, S: 7, (21.12.1999).
• BCA, K: 716, G: 320, S: 5, (14.06.1992).
• BCA, K: 722, G: 345, S: 8, (06.08.1992).
• BCA, K: 760, G: 506, S: 1, (27.10.1993).
• BCA, K: 761, G: 510, S: 9, (18.11.1993).
• BCA, K: 780, G: 587, S: 2, (13.06.1994).
• BCA, K: 840, G: 815, S: 8, (04.04.1996).
• BCA, K: 848, G: 845, S: 5, (28.05.1996).
• BCA, K: 883, G: 984, S: 6, (04.07.1997).
• BCA, K: 1021, G: 460, S: 9, (19.11.1999).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 23611, (16.05.1990).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 24071, (28.08.1991).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 24128, (24.10.199).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 24137, (02.10.1991).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 24200, (04.01.1992).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 24386, (13.07.1992).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 24390, (17.07.1992).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 24390, (17.07.1992).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 24391, (18.07.1992).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 25230, (04.11.1992).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 25231, (05.11.1992).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 25238, (12.11.1992).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 25598, (07.11.1995).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 25725, (13.03.1996).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26633, (07.09.1998).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26634, (08.09.1998).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26637, (11.09.1998).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26939, (10.07.1999).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26945, (16.07.1999).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 27046, (25.10.1999).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 27047, (26.10.1999).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 27066, (14.11.1999).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 25126, (23.07.1994).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 25202, (07.10.1994).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 25447, (09.06.1995).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 25551, (01.09.1995).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 25553, (23.09.1995).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 25752, (09.04.1996).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 25764, (21.04.1996).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 25989, (02.12.1996).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26147, (09.05.1997).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26148, (10.05.1997).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26149, (11.05.1997).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26142, (04.05.1997).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26298, (07.10.1997).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26305, (14.10.1997).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26312, (21.10.1997).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26355, (03.12.1997).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26358, (06.12.1997).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26361, (09.12.1997).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26384, (01.01.1998).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26385, (02.01.1998).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26388, (05.01.1998).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26391, (08.02.1998).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26578, (14.07.1998).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26908, (09.06.1999).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 24381, (08.07.1992).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 24430, (26.08.1992).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 24840, (18.01.1994).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 24844, (22.01.1994).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 25059, (17.05.1994).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 25077, (04.06.1994).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 25165, (31.08.1994).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 25662, (10.01.1996).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 25675, (23.01.1996).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26176, (07.06.1997).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 26810, (03.03.1999).
• Cumhuriyet Gazetesi, Sayı: 27254, (20.05.2000).
• Akçay Engin, Anlı İbrahim Aytaç; “İsrail: Türkiyesiz Güvenlik”, Uluslararası Alanya İşletme Fakültesi Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 1, (2013), s. 155-162.
• Aras, Bülent; Filistin-İsrail Barış Süreci ve Türkiye, Bağlam Yayıncılık, İstanbul 1997.
• Arı, Tayyar; Geçmişten Günümüze Orta Doğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi, Cilt: I, MKM Yayınları, Bursa 2012.
• Armaoğlu, Fahir; Filistin Meselesi ve Arap-İsrail Savaşları (1948-1988), Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 1989.
• Aykan, Mahmut Bali; "The Palestinian Question in Turkish Foreign Policy from the 1950s to the 1990s.", International Journal of Middle East Studies, Volume: 25, No: 1, (Februaray 1993), p. 91-110.
• Baş, Arda; “Soğuk Savaş Döneminde Türkiye-İsrail İlişkileri (1948-1991)”, İsrailiyat: İsrail ve Yahudi Çalışmaları Dergisi, Sayı: 3, (Kış 2018), s. 92-122.
• Çevik, Uğur; Ortadoğu Bağlamında Türkiye İsrail Güvenlik İlişkileri, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı (Yüksek Lisans Tezi), Edirne 2010.
• Dilipak, Abdurrahman; “İsrail’i Nasıl Bilirsiniz?”, Yörünge Dergisi, Sayı: 137, (8 Ağustos 1993), s. 1-48.
• Duman, Sabit; “Ortadoğu Krizleri ve Türkiye”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 35-36, (Mayıs-Kasım 2005), s. 313-332.
• Dursunoğlu, Alptekin; Stratejik İttifak Türkiye, İsrail İlişkilerinin Öyküsü, Anka Yayınları, İstanbul 2000.
• Eminoğlu, Ayça; “Tarihsel Süreçte Türkiye İsrail İlişkilerinin Değişen Yapısı”, Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 15, (2016), s. 88-106.
• Erkmen, Serhat; “1990’lardan Günümüze Türkiye-İsrail Stratejik İşbirliği”, Uluslararası İlişkiler Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 7, (Güz 2005), s. 157-185.
• Gresh, Alain; "Turkish-Israeli-Syrian Relations and Their Impact on the Middle East.", Middle East Journal, Volume: 52, No: 2, (Spring 1998), p. 188-203.
• Güvendiren, Ekrem; “Turkish Israeli Relations,” Cemoti, Cahiers D’Etudes Sur La Mediterranee Oriental et le Monde Turco-Iranien, No: 28, (1999), s. 173-180.
• Hongur, Andaç; 28 Şubat Sürecinde Ordu, Medya ve Siyasal İktidar, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı (Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2006.
• Işık, Muhittin; 28 Şubat Postmodern Darbe Sürecinde Rol Oynayan Aktörler Hakkında Bir Değerlendirme, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Anabilim Dalı (Yüksek Lisans Tezi), Diyarbakır 2018.
• İstanbul İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği, Serbest Ticaret Anlaşmaları (STA) Kılavuzu, İstanbul 2010.
• Kabaklı, Ahmet; “Çevik Bir-İsrail ve Erbakan”, Yörünge Dergisi, Sayı: 327, (18-24 Mayıs 1997), s. 1-48.
• Kaplan, Yaşar; “İsrail-Amerika Türkiye Şeytan Üçgeni”, Yörünge Dergisi, Sayı: 137, (8 Ağustos 1993), s. 1-48.
• Karaman, M. Lutfullah; “Filistin Kurtuluş Örgütü”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 13, İstanbul 1996, s. 103-106.
• Kartal, Ahmet Orçun; Ekim 1998 Öncesi ve Sonrası Türkiye’nin İsrail-Suriye İlişkilerine Bakışı, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı (Yüksek Lisans Tezi), Isparta 2009.
• Kaştan, Yüksel; “Orta Doğu’da Arap-İsrail Mücadeleleri ve Türkiye”, Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, (10-15 Eylül 2007), Tarih ve Medeniyetler Tarihi, Cilt: IV, Ankara 2012, s. 1797-1816.
• Kaya, Erdem; “Türkiye-İsrail İlişkilerinde Yeni Dönem”, Bilge Strateji Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 2, (2010), s. 93.114.
• Kemiksiz, Nigar Neşe; “Arap-İsrail Sorunu ve Bölgesel Yansımaları”, Journal Of Awaraness, Cilt: 3, Sayı: Özel, (2018), s. 127-144.
• Kemiksiz, Nigar Neşe; “Filistin Sorunu”, Akademik Orta Doğu Dergisi, Cilt: 11, Sayı: 1, (2016), s. 133-179.
• Kuzgun, Meral; “Arap Birliğini Sağlama Sürecinde Bir Dönüm Noktası: Albay Cemal Abdülnasır Dönemi”, Dünden Bugüne Uluslararası Orta Doğu Sempozyumu (Meseleler, Öngörüler, Tedbirler, Teklifler), (28-30 Mayıs 2015), s. 281-320.
• Lewin, Anat; "Turkey and Israel: Reciprocal and Mutual Imagery in the Media, 1994-1999.", Journal of International Affairs, Volume: 54, No: 1, (Fall 2000), p. 239-261.
• Ör, Çiğdem; Amerika Birleşik Devletleri-Sovyetler Birliği Ekseninde Türkiye-İsrail İlişkileri (1948-1982), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Anabilim Dalı (Doktora Tezi), İstanbul 2018.
• Özcan, Gencer; Türkiye-İsrail İlişkilerinde Dönüşüm: Güvenliğin Ötesi, TESEV Yayınları, İstanbul 2005.
• Özkoç, Özge; “Savaş ve Barış: Doksanlı Yıllarda Filistin-İsrail Sorunu”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 64, Sayı: 03, (2009), s. 167-195.
• Sarıaslan, Fatma; “İsrail-Filistin Sorunu ve Türkiye: Bir Denge Siyaseti”, Filistin Araştırmaları Dergisi, Sayı: 6 (Kış 2019), s. 1-32.
• Sarıaslan, Fatma; “Türkiye-İsrail İlişkilerinde Değişmeyen Dinamik: Ekonomi”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 74, No: 4, (2019), s. 1065-1102.
• Sayari, Sabri; "Turkey and the Middle East in the 1990s.", Journal of Palestine Studies, Volume: 26, No: 3, (Spring 1997), p. 44-55.
• Serbest, Bürkan; “Süveyş Kanalı’nın Ulusallaştırılması Sorunu ve Süveyş Bunalımı”, MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 6, Sayı: 4, (2017), s. 689-711.
• Şalvarcı, Yakup; Pax Aqualis Türkiye-Suriye-İsrail İlişkileri, Su Sorunu ve Ortadoğu, Zaman Kitap Yayınları, İstanbul 2003.
• Şenel, Burak; “İsrail Devleti’nin Kuruluşunda Türkiye’nin İsrail’i Tanıma Süreci,”, Akademik Orta Doğu Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 1, (2014), s. 157-178.
• T.C. Ticaret Bakanlığı Dış Temsilcilikler ve Uluslararası Etkinlikler Genel Müdürlüğü, İsrail Pazar Bilgileri, Ankara 2020.
• Tavlaş, Nezih; “Türk İsrail Güvenlik ve İstihbarat İlişkileri,” Avrasya Dosyası, Cilt: 5, No: 1, (1999), s. 76-101.
• Tirali, Emine; “Refahyol Hükümeti Dönemi’nin Ortadoğu’ya Yönelik Dış Politikası”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 16, Sayı: 31, (Bahar 2017), s. 457-470.
• Tüysüzoğlu, Göktürk; “Değişen Bölgesel Denklemler Işığında Türkiye-İsrail İlişkileri’nde İşbirliğini Tetikleyen Unsurlar”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 3, (2014), s. 588-609.
• Uzgel, İlhan; “ABD ve NATO’yla İlişkiler”, (Ed. Baskın Oran), Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt: II, İletişim Yayınları, İstanbul 2001, s. 34-82.
• Yesevi, Çağla Gül; “İsrail İstihbaratı ve Mossad”, İstihbarat Örgütleri, (Ed. Ümit Özdağ), Kripto Yayınları, Ankara 2014, s. 217-252.
• Yılmaz, Ahmet Numan; “Ortadoğu’nun Güneşi Çiller!”, Yörünge Dergisi, Sayı: 201, (6-12 Kasım 1994), s. 1-48.
• Yılmaz, Muzaffer Ercan; “Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Türkiye-İsrail İlişkileri, Akademik Orta Doğu Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 2, (2010), s. 49-66.
• Yılmaz, Türel; “Türkiye-İsrail İlişkileri: Tarihten Günümüze”, Akademik Orta Doğu Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 1, (2010), s. 9-24.