XIX. Armenische Intellektuelle im Osmanischen Reich im 19. Jahrhundert

Yıl 2025, Sayı: 19, 67 - 90, 30.06.2025

Yıldız Deveci Bozkuş

https://doi.org/10.38060/kare.1579693

Öz

In dieser Arbeit werden die Auswirkungen der Modernisierungsbewegungen des 19. Jahrhunderts auf das Osmanische Reich anhand der nicht-muslimischen Bevölkerung untersucht. Zunächst werden allgemeine Informationen über die Tätigkeitsfelder armenischer Frauen im Osmanischen Reich gegeben. Zum Beispiel wird auf armenische Frauen eingegangen, die in Geschäften arbeiteten, im Theater aktiv waren, als Schriftstellerinnen, Malerinnen, Feministinnen, Übersetzerinnen, Handwerkerinnen, Händlerinnen und in der Textilbranche tätig waren. Außerdem wird untersucht, ob der Beitrag der armenischen Intellektuellen zur Modernisierung des Osmanischen Reiches auch einen Einfluss auf türkische Frauen hatte. Obwohl es zwei verschiedene religiöse Strukturen, Muslim und Nicht-Muslim, gab, ist bekannt, dass armenische Frauen aufgrund ihrer Sprachkenntnisse viele westliche Quellen lesen konnten. Es wird darauf hingewiesen, dass die armenischen Frauenintellektuellen, die die Entwicklungen in der westlichen Welt genau verfolgten, durch ihre Artikel, die Zeitungen, in denen sie tätig waren, ihre Aktivitäten im Alltag, ihre Kleidung sowie ihre Präsenz in Kunst und Gesellschaft eine Brücke zwischen den Frauen in der westlichen Welt und den osmanischen Frauen bildeten. In diesem Zusammenhang wird darauf eingegangen, dass armenische Frauen durch die von ihnen aus westlichen Sprachen ins Türkische übersetzten Werke und Schriften direkt oder indirekt zur Modernisierung beitrugen. Zudem wird darauf hingewiesen, dass die Ausbildung und die Erfahrungen, die sie im ersten Viertel des 19. Jahrhunderts, insbesondere durch die amerikanische Missionsgesellschaft sowie durch amerikanische, deutsche, französische und britische Missionare erworben hatten, diesen Prozess ebenfalls prägten.

Anahtar Kelimeler

Osmanisches Reich , Armenische Frauen , Modernisierung , Missionar

Proje Numarası

Actors, Lives, and Networks: Biographies in the Global Circulation of Knowledge

Armenian Women Intellectuals in the Ottoman Empire in the 19th Century

Öz

This study will examine the reflections of 19th-century modernization movements around the world on the Ottoman Empire through non-Muslims. Initially, general information will be provided about the areas in which Armenian women served in the Ottoman Empire. For example, details will be given about Armenian women who worked in stores, participated in theater, and served as writers, painters, feminists, translators, shopkeepers, traders, and in the textile sector.
Based on the contributions of Armenian intellectuals to the modernization process in the Ottoman Empire, the study will also explore whether a similar influence was exerted on Turkish women. Although there were two different religious structures, Muslim and non-Muslim, it is known that Armenian women in the intellectual world of the period could read many Western sources due to their proficiency in foreign languages. The study will highlight how Armenian female intellectuals, who closely followed developments in the Western world, acted as a bridge between Western women and Ottoman women through their articles, the newspapers they worked for, their daily activities, attire, art, and presence in social life.
In this framework, it will be pointed out that Armenian women contributed to the modernization process, sometimes directly and sometimes indirectly, through the works and writings they translated from Western languages into Turkish. The study will also touch upon how the education and experiences acquired through American, German, French, and British missionaries, particularly the American Board, in the first quarter of the 19th century, helped shape this process.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire , Armenian Women , Modernization , Missionary

Destekleyen Kurum

the British Institute at Ankara (BIAA) and the Nahrein Network (The Nahrein Network: New Ancient History Research for Education in Iraq and its Neighbour)

Proje Numarası

Actors, Lives, and Networks: Biographies in the Global Circulation of Knowledge

Teşekkür

This study was supported by the British Institute at Ankara (BIAA) and the Nahrein Network (The Nahrein Network: New Ancient History Research for Education in Iraq and its Neighbour). We would like to express our gratitude to the British Institute at Ankara for supporting this research, which was carried out at the University of Birmingham in 2022 with the support of BIAA and the Nahrein Network. The present article is based on and expands upon a paper presented at the international symposium Actors, Lives, and Networks: Biographies in the Global Circulation of Knowledge, held at Queen Mary University of London on 12, 19, and 26 April 2023.

XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeni Kadın Entelektüeller

Öz

Bu çalışmada 19. yüzyılda dünyadaki modernleşme hareketlerinin Osmanlı Devleti üzerindeki yansımaları gayrimüslimler üzerinden ele alınacaktır. Çalışmada öncelikle Osmanlı Devleti’nde Ermeni kadınların görev yaptığı alanlara dair genel bilgiler verilecektir. Örneğin mağazalarda çalışan, tiyatroda görev alan, yazar, ressam, feminist, çevirmen, esnaf, tüccar, tekstil sektöründe çalışan Ermeni kadınlarına dair bilgiler verilecektir. Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeni aydınlarının modernleşme sürecine sundukları katkıdan hareketle benzer bir katkının Türk kadınları üzerinde bir etkisi olup olmadığına da yer verilecektir. Her ne kadar Müslüman ve gayrimüslim iki farklı dini yapı söz konusu olsa da dönemin entelektüel dünyasında Ermeni kadınlarının yabancı dile olan hâkimiyetleri nedeniyle pek çok Batılı kaynağı okuyabildiği bilinmektedir. Dönemin Batı dünyasındaki gelişmeleri yakından takip eden Ermeni kadın entelektüellerinin yazdıkları makaleler, görev aldıkları gazeteler, günlük yaşamdaki faaliyetleri, giyim kuşam, sanat ve sosyal yaşamdaki varlıklarıyla Batı dünyasındaki kadınlar ile Osmanlı kadını arasında bir köprü vazifesi gördüğüne işaret edilecektir. Bu çerçevede Ermeni kadınlarının Batılı dillerden Türkçeye tercüme ettikleri eserler ve yazılar aracılığıyla modernleşme sürecine bazen doğrudan bazen dolaylı da olsa katkı sunduklarına işaret edilecektir. Çalışmada ayrıca 19. yüzyılın ilk çeyreğinde başta Amerikan Board olmak üzere Amerikan, Alman, Fransız ve İngiliz misyonerler aracılığıyla edinmiş oldukları eğitim ve deneyimlerin de bu süreci şekillendirdiğine değinilecektir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti , Ermeni Kadınlar , Modernleşme , Misyonerlik

Destekleyen Kurum

the British Institute at Ankara (BIAA) ve the Nahrein Network (The Nahrein Network: New Ancient History Research for Education in Iraq and its Neighbour)

Proje Numarası

Actors, Lives, and Networks: Biographies in the Global Circulation of Knowledge

Teşekkür

Bu çalışma the British Institute at Ankara (BIAA) and the Nahrein Network (The Nahrein Network: New Ancient History Research for Education in Iraq and its Neighbour) tarafından desteklenmiştir. 2022 yılında BIAA ve Nahrein Network’ün desteğiyle University of Birmingham’da gerçekleştirilen bu çalışmaya destek verdikleri için the British Institute at Ankara’ya teşekkür ederiz. Bu çalışma 12, 19 ve 26 Nisan 2023 tarihlerinde İngiltere’de Queen Mary University of London’da gerçekleştirilen Actors, Lives, and Networks: Biographies in the Global Circulation of Knowledge adlı uluslararası sempozyumda sunulan bildiri metninden yararlanılarak ve bildiri metni genişletilerek hazırlanmıştır.

Kaynakça

• Açıkses, Erdal. Amerikalıların Harput’taki Misyonerlik Faaliyetleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.
• Adalian, Rouben Paul. From Humanism to Rationalism: Armenian Scholarship in the Nineteenth Century. Atlanta: Scholars Press, 1992.
• American Board of Commissioners for Foreign Missions. Britannica. Accessed April 9, 2023. https://www.britannica.com/topic/Christianity#/media/1/19364/119469.
• “The American Board of Commissioners for Foreign Mission (ABCFM).” 2021. Accessed April 9, 2023. https://bulletin.punahou.edu/the-american-board-of-commissioners-for-foreign-mission-abcfm/.
• Belli, Meriam. “Zabel Yesayan, ‘Chronicle – The Role of the Armenian Woman during the War.’” Journal of the Society for Armenian Studies 28 (2021): 220–234.
• Berberian, Houri. “Armenia ii. Armenian Women in The Late 19th- and Early 20th-Century Persia.” 2008. Accessed April 9, 2023. https://www.iranicaonline.org/articles/armenia-ii-women#prettyPhoto.
• Berberian, Houri, and Talinn Grigor. “Pictorial Modernity and the Armenian Women of Iran.” Iranian Studies 55, no. 2 (2022): 463–500.
• Bjørnlund, Matthias. “Harput – Misyonerler, Harput Vilayeti’ndeki Danimarkalı Misyonerler: Kısa Bir Giriş.” Rigsarkivet/Danimarka Milli Arşivi, Kopenhag, 2015. https://www.houshamadyan.org/tur/haritalar/mamuret-uel-aziz-vilayeti/harput-ovasi/din/misyonerler.html.
• Cankara, Murat. “Tiyatro ile Teyatora Arasında Ermeniler ve Türkler.” Toplumsal Tarih, June 2020, 4–7.
• Deveci Bozkuş, Yıldız. XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeni Entelektüeller. Ankara: Nobel Yayınları, 2020.
• Doğan, Mehmet Ali. “American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM) and 'Nominal Christians': Elias Riggs (1810–1901) and American Missionary Activities in the Ottoman Empire.” PhD diss., University of Utah, 2013.
• Ertaş, Kasım. Batılı Seyyahların Gözüyle 19. Yüzyılda Osmanlı Ermenileri ve Müslüman-Ermeni İlişkileri. İstanbul: Kitabi Yayınları, 2019.
• Güngör, Erol. Türkiye'de Misyoner Faaliyetler. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1999.
• Ishkanian, Armine. “Gendered Transitions: The Impact of the Post-Soviet Transition on Women in Central Asia and the Caucasus.” In Central Eurasia in Global Politics, 161–182. 2005.
• Işık, Dilek. “Sırpuhi Düsap: Ermeni Feminizminde Öncü Bir Aktivist.” 2022. Accessed April 3, 2023. https://www.5harfliler.com/sirpuhi-dusap-ermeni-feminizminde-oncu-bir-aktivist/.
• Jinks, Rebecca. “‘Marks Hard to Erase’: The Troubled Reclamation of ‘Absorbed’ Armenian Women, 1919–1927.” The American Historical Review 123, no. 1 (2018): 86–123.
• Kaçmaz, Ercan. “Osmanlı Türkiye’sinde Misyoner Faaliyetleri: Robert Koleji ve Amerikan Kız Koleji’nin Ortaya Çıkışı.” Turkish Studies (Elektronik) 9, no. 7 (2014): 379–395.
• Keleş Yıldız, Sema. “A Quantitative Approach to the Wealth of Ottoman Women.” Tarih Dergisi - Turkish Journal of History 85 (2025): 125–161.
• Khalapyan, Hasmik. “Kendine Ait Bir Feminizm: Zabel Yeseyan’ın Hayatı ve Eserleri.” In Bir Adalet Feryadı: Osmanlı'dan Türkiye'ye Beş Ermeni Feminist Yazar, 1862-1933. İstanbul: Aras Yayıncılık, 2006.
• Khalapyan, Hasmik. “Armenian Women’s Writing in the Ottoman Empire, Late 19th to Early 20th Centuries.” 2019. Accessed April 3, 2023. https://evnreport.com/raw-unfiltered/armenian-womens-writing-in-the-ottoman-empire-late-19th-to-early-20th-centuries/.
• Kılıç, Hatice. İranın Modernleşme Sürecinde Osmanlı Devletinin Rolü (1848-1923). Marmara Üniversitesi, Orta Doğu Araştırmaları Enstitüsü, Unpublished master’s thesis, 2006.
• Kılıç, Remzi. “Misyonerlik ve Türkiye’ye Yönelik Misyoner Faaliyetleri.” Türklük Bilimi Araştırmaları no. 19 (2006): 327–342.
• Komsuoğlu, Ayşegül, and Birsen Örs. “Armenian Women of Istanbul: Notes on Their Role in the Survival of the Armenian Community.” Gender, Place & Culture 16, no. 3 (2009): 329–349.
• Köse, Yavuz. “Vertical Bazaars of Modernity: Western Department Stores and Their Staff in Istanbul (1889–1921).” International Review of Social History 54, no. 17 (2009): 91–114.
• Kütükoğlu, Mübahat S. Osmanlının Sosyo-Kültürel ve İktisadi Yapısı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2024.
• Lerna Ekmekçioğlu and Melissa Bilal. “Feminizmin Ermenicesi.” In Bir Adalet Feryadı: Osmanlı'dan Türkiye'ye Beş Ermeni Feminist Yazar, 1862-1933, edited by Hasmik Khalapyan, 2006. İstanbul: Aras Yayıncılık.
• Okkenhaug, Inger Marie. “Scandinavian Missionaries, Gender and Armenian Refugees during World War I. Crisis and Reshaping of Vocation.” Social Sciences and Missions 23, no. 1 (2010): 63–93.
• Rowe, Victoria. “Three Literary Views of Armenian Constantinople and Its Inhabitants.” In Armenian Constantinople, edited by Richard G. Hovannisian and Simon Payaslian, 243–264. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, 2010.
• Safarian, Alexander. “On the History of Turkish Feminism.” Iran and the Caucasus 11 (2007): 141–151.
• Semerdjian, Elyse. “Armenian Women, Legal Bargaining, and Gendered Politics of Conversion in Seventeenth and Eighteenth-Century Aleppo.” Journal of Middle East Women’s Studies 12, no. 1 (2016): 2–30.
• Shchur, Oleksandra. “Post-Soviet Women Encountering Transition: Nation Building, Economic Survival, and Civic Activism.” In Canadian-American Slavic Studies 46, no. 4, edited by Kathleen Kuehnast and Carol Nechemias, 489–492. Washington, DC: Woodrow Wilson Center Press, 2004.
• Slade, Adolphus. Records of Travels in Turkey, Greece and of a Cruise in the Black Sea, with the Capitan Pasha, in the Years 1829, 1830, and 1831. London: Saunders & Otley Pub., 1854.
• Sümer, Mehmet. “Osmanlı'da Bir Azınlık Yazarı: Zabel Asadur ve Kadın Sorununa Bakışı.” Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 12, no. 25 (2020): 1–10.
• Tokay-Ünal, Melike. “Mid-Nineteenth Century New England Women in Evangelical Foreign Missions: Seraphina Haynes Everett, A Missionary Wife in the Ottoman Mission Field.” Turkish Historical Review 8, no. 1 (2017): 75–102.
• Uslu, Mehmet Fatih, and Fatih Altuğ. Tanzimat ve Edebiyat: Osmanlı İstanbul’unda Modern Edebi Kültür. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014.
• Uzun, Tolga. “XIX. Yüzyılda İran’da Kacarlar ve Fotoğraf Sanatı.” In 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi) 10-15 Eylül 2007 Bildirileri, edited by Zeki Dilek et al., 3261–3268. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 2012.
• Yılmaz, İlkay. “Osmanlı Kadın Tarihine İlişkin Birkaç Not.” Kadın Araştırmaları Dergisi 2012, no. 10: 61–81.
• Yücel, İdris. “Bir Misyonerlik Uygulamasının Teorisi ve Pratiği: Urfa Amerikan Körler Okulu (1902-1914).” Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi 7, no. 14 (2011): 65–86.
• Zabel Yesayan: National and Public Figure. 2019. Accessed April 9, 2023. https://www.1tv.am/en/video/Zabel-Yesayan-National-and-Public-Figure/136074.
• “Joel S. Everett with his Wife Seraphina Haynes Everett.” Atla Digital Library. Accessed April 9, 2023. https://www.google.com/imgres?imgurl=http%3A%2F%2Fdl.atla.com%2Fdownloads%2F7w62ff570&tbnid=ZPSWc8jmBvo9mM&vet=12ahUKEwiGrOySjZ3-AhV3_7sIHbg_BOgQMygPegQIARBk..i&imgrefurl=https%3A%2F%2Fdl.atla.com%2Fconcern%2Fworks%2Fst74cx33r%3Flocale%3Den&docid=AKN4yDSf2FeVoM&w=605&h=720&q=ABCFM%20Seraphina%20Haynes%20Everett&ved=2ahUKEwiGrOySjZ3-AhV3_7sIHbg_BOgQMygPegQIARBk