I. DÜNYA SAVAŞINDA PROPAGANDA AMAÇLI YAYINLANAN DERGİ: CİHAN-I İSLAM

Yıl 2017, Cilt: 3 Sayı: 4, 79 - 111, 27.12.2017

Mehmet Çanlı

Öz

Cemiyet-i Hayriye-i İslamiye’nin yayın organı olarak
basın yayın hayatına başlayan Cihan-ı İslam dergisi, I. Dünya Savaşı öncesinde
propaganda amaçlı çıkarılmıştır. Osmanlı Devleti’nin istihbarat teşkilatı olan
Teşkilat-ı Mahsusa’nın maddi olarak desteklediği ve yönlendirdiği dergi,
teşkilatın ve aynı zamanda İttihatçıların denetimindedir.Yayın amacı; İngiliz işgali altında bulunan Hindistan,
Mısır ve İran’daki Müslüman halkı, İngilizlere karşı uyandırmak ve İngilizlerin
Osmanlı Devleti’ne ve hilafet aleyhine giriştiği propagandaları önlemek olan
derginin imtiyaz sahibi, Hindistan Müslümanlarının ileri gelenlerinden ve
Teşkilat-ı Mahsusa’nın önemli şahsiyetlerinden biri olan Ebu Saidü’l-Arabi’dir.
Dergi, İstanbul merkez olmak üzere 9 Nisan 1914’te başlayıp 1915 yılının Ekim ayı
sonlarına kadar yayın hayatını sürdürmüştür. Daha sonra Bağdat’ta
yayımlanmıştır. Bu çalışmada, derginin İstanbul merkezli yayımlanan nüshaları
incelenmiştir.

Başlangıçta düzenli olarak haftalık yayımlanan dergi,
I. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla düzensiz olarak yayın hayatına devam etmiştir.
Derginin Türkiye’deki arşiv ve kütüphanelerden yirmi beş sayısına ulaşabildik.
Mevcut nüshalar çerçevesinde dergiyi, şekilsel ve içerik açısından detaylı bir
şekilde incelemeye çalıştık. Dergide yayımlanan haber ve makalelerin
başlıklarını dipnot olarak verirken bu haber ve makalelerin konu itibarıyla
istatistiksel dökümünü ve bazı haber ve makalelerinin değerlendirmesini de
yaptık.

Savaşın ilerleyen döneminde değişen politikalar
sonucunda derginin kurucusu ve imtiyaz sahibi Ebu Said ile Teşkilat-ı Mahsusa
veya bazı İttihatçılar fikir ayrılığına düşmüştür. Bundan dolayı dergi, Ebu
Said’in elinden alınmaya çalışılmış ise de bu konuda başarılı olunamamıştır. Bu
tür fikir ayrılıklarından dolayı dergi, Ocak 1916’dan itibaren Bağdat’ta yayın
hayatına devam edecektir. Derginin işlevini Kasım 1915’ten itibaren İstanbul’da
Uhuvvet gazetesi yerine getirmeye başlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Cemiyet-i Hayriye-i İslamiye, Cihan-ı İslam dergisi, Ebu Saidü’l-Arabi, Teşkilat-ı Mahsusa, Propaganda

Kaynakça

• 1. Başbakanlık Osmanlı Arşivi DH-KMS. 1334.Z.23 (00042-00002-01-04) 2. İngiliz Arşivi (PRO) FO, 800/240 3. Cihan-ı İslam Gazetesi Sayı: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 19, 20, 22, 23, 24, 25, 50, 51, 52. 4. Kitap Baykal, Hülya (1990), Türk Basın Tarihi 1831-1923, İstanbul: Afa Matbaacılık. Karpat, Kemal (2005), İslam’ın Siyasallaşması, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2. Baskı. Kocabaşoğlu, Kocabaşoğlu (2010), Hürriyeti Beklerken İkinci Meşrutiyet Basını, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayımları. Özdiş, Hamdi (2010), Osmanlı Mizah Basınında Batılılaşma ve Siyaset (1870- 1877), İstanbul: Libra Yayıncılık. Sevil, Hülya Küçük (2005), İttihat ve Terakki Döneminde İslamcılık Hareketi (1908-1914), Yayınlanmış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Şapolyo, Enver (1971), Türk Gazeteciliği Tarihi Her Yönüyle Basın, Ankara: Güven Matbaası. Tanpınar, Ahmet Hamdi (2012), On dokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Dergah Yayınları, 20. baskı. Topuz, Hıfzı (2003), II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, İstanbul: Remzi Kitabevi. 5. Makale Akyıldız, Ali (2013), “Yusuf İzzeddin Efendi”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 44. Altıntaş, Ayten (2001), “Basılı Tıp Yayınları Alanının Öncülerinden Biri: ‘Tuhfetü’l Tıb”, Tıp Tarihi Araştırmaları Dergisi, 10, İstanbul. Birinci, Ali (2010), “Şerif Paşa, Mehmed”, TDV. İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 39. Ebuzziya, Ziyad (1993), “Cihân-ı İslam”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul. Gönenç, Özgür (2005), “Türk Basınında Fransız Modeli ve Etkileri”, İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 20, İstanbul. Gündoğdu, Cihangir (2009), “Diyojen Dergisi ve Dizini”, Müteferrika Dergisi, 35, İstanbul. Güneş, İhsan (1997), Türk Parlamento Tarihi Meşrutiyete Geçiş Süreci I. ve II. Meşrutiyet, II, Ankara: TBMM Vakfı Yayınları No:15. Koloğlu, Orhan (2010), Osmanlı Döneminde Basın Teknikleri ve Araçları, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları. Oktay, Orhan (1998), “Mümeyyiz”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, 31, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları. Şen, Nur (2005), “ Tanzimat Devri Periyodikleri ve Dergicilik”, Gazi Türkiyat Dergisi, 5, Ankara. Pehlivanlı, Hamit (2000), “Teşkilat-ı Mahsusa Kuzey Afrika’da (1914-1918), ATAM Dergisi, XVI/47. Toprak, Zafer (1984), “Fikir Dergiciliğinin Yüzyılı”, Türkiye’de Dergiler Ansiklopediler (1849- 1984), İstanbul: Gelişim Yayınları. Tunalı, Ayten (2005), “Ceride-i Askeriyenin Tarih Araştırmalarındaki Yeri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, 23/36, Ankara. Varlık, Bülent (1985), “Tanzimat ve Meşrutiyet Dergileri”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 1, İstanbul: İletişim Yayınları. Yazıcı, Nesimi (1997), “Hadika”, TDV. İslam Ansiklopedisi, 5, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.