KARADENİZ TÜRK BALIKÇILIĞININ YÜZ YILLIK TARİHİNE GENEL BİR BAKIŞ

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 7, 31 - 67, 28.06.2019

Mustafa Zengin

https://doi.org/10.31765/karen.584037

Cited By: 8

Öz

Bu
çalışmada; Osmanlı’nın son dönemlerinden, 1900 yılların başından itibaren, 21.
yüzyılın ilk yıllarına kadarki yaklaşık yüz yıllık tarihsel süreçte
Karadeniz’deki ticari balıkçılık, devletin sosyo-politik ve sosyo-ekonomik
değişimlerine bağlı olarak incelenmiştir. Sistematik olarak balıkçılığın gelişimi
ile uygulanan devlet politikaları arasında bir paralellik tespit edilmiştir. Bu
dönemler sırasıyla; (i) tek partili, devletçi ekonomik politikaların
uygulandığı 1950 öncesi dönem, (ii) çok partili, planlı ve yarı liberal
ekonominin uygulandığı 1950 ile 1980 arasındaki dönem ve (iii) pazar
ekonomisine geçiş dönemi ile balıkçılığın büyüme ve gelişme dönemini oluşturan
1980 ile 21. yüzyılın ilk yıllarıdır. Dönem başında; bölgede herhangi bir
balıkçılık sektörünün varlığından söz edilemez. Düşük balık fiyatları, küçük
tekneler, geleneksel ve ilkel yöntemlerle yapılan avcılık çalışanlara uygun bir
gelir ve güvence sağlamıyordu. Balıkçılık geleneksel usullere göre yapılmakta
ve yunus, morina ve hamsi avcılığı gibi yerel avcılık faaliyetleri ön
plandadır. Ancak 1980’li yılların başından itibaren başlayarak 2000’li yılların
yaklaşık ilk çeyreğine kadar geçen yaklaşık 30 yıl boyunca Karadeniz’de artan
av çabasına karşın karaya çıkarılan av miktarında paralel bir artış
sağlanmamıştır. Özellikle bu azalma daha çok demersal stoklarda gözlenmiştir.
1980’li yılların sonundan itibaren demersal stoklarda başlayan azalmalar,
2010’lu yılların sonunda maksimum düzeye ulaşmıştır. Kalkan stoklarının durumu
bu çöküşte en önemli göstergedir. Aynı şekilde Karadeniz balıkçı filosunun
sayısal ve teknolojik olarak gelişmesinin av verimi açısından rantabl olmadığı,
aksine bu süreçte birim çabadaki avın düştüğü gözlenmiştir. Bugün itibari ile
sadece hamsi avcılığına dayalı bir balıkçılık sektörünün sürdürülebilirliğinin
büyük ölçüde risk altında olduğunu söylemek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Türk Balıkçılık Sektörü, Cumhuriyet Dönemi, Karadeniz, Yapısal Gelişmeler

Kaynakça

• Aça, Mustafa (2014), Giresun ve Trabzon İlleri Balıkçılarının Meslek Folkloru, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon 2014.
• Anonim. (1940). Bafra Sesi Gazetesi. (In: Özesmi, Uygar, Conservation Strategies for Sustainable Resource Use in the Kızılırmak Delta in Turkey, University of Minnesota, Doctoral Thesis, 1999.
• ______, (1955a), Bafra Sesi Gazetesi.
• ______, (1955b), Bafra Sesi Gazetesi.
• ______, (1957a), Bafra Sesi Gazetesi.
• ______, (1957b), Bafra Sesi Gazetesi.
• ______, (1957c), Bafra Sesi Gazetesi.
• ______, (1960), Bafra Sesi Gazetesi.
• ______, (1966), Balık Ürünlerimizden Havyar. İstanbul Ticaret Odası Yayınları, 48 s, İstanbul.
• Arısoy, Süleyman (1968), Sakarya’da Balıkçılık. Sakarya vilayeti çevresinde su ürünleri ekonomisi ve kooperatifleşme ile kalkınma imkân ve problemleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayınları.
• Arpa, Hamdi (2012), Yakakent’ten Balıkçı ve Balıkçılık Öyküleri, Yakakent Belediyesi Kültür Yayınları.
• Atılgan, E., Zengin, M., Erbay, M., Özcan-Akpınar, İ., Kasapoğlu, N., Karakulak, S., (2016). Çanakkale Boğazı’ndan Hopa’ya: Lüfer (Pomatomus saltatrix L, 1766) Populasyonunu İzleme Projesi. Trabzon Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Sonuç Raporu, Proje No: TAGEM/HAYSÜD/2013/A11/P-02/4, 219 s.
• Bat, Levent, Erdem, Yakup, Ustaoğlu, Serap, Yardım, Öztekin, Satılmış, H. Hüseyin (2005), “A study on the fishes of the Central Black Sea coast of Turkey”. J. Black Sea/Mediterranean Environment 1, 287-302.
• Bilecenoğlu, Murat, Taşkavak, Ertan, Mater, Savaş, Kaya, Murat (2002), “Checklist of the Marine Fishes of Turkey”, (Zootaxa 113), Published by Magnolia Pres, New Zealand, 1-194.
• Bilecik, Nezih (1974), “La Repatrtition de Rapana thomasiana thomasiana (Grosse) sur le Littoral Turc de la Mer Noire S’etendant d’Iğneada Jusqu’a Çaltı Burnu”. Rapports et Procws-Varbaux des Reunions. Vol. 23, Fasc. 2, 168-171.
• ______, (1989), Türkiye’de Trol Avcılığı Tartışmaları ve Gerçekler, TC Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Bodrum Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü, Yayın No 1, Seri A.
• ______, (1990), Distribution of Sea Snail Rapana venosa In the Turkish Coasts of Black Sea and ıts Impact on the Black Sea Fisheries, TC Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Bodrum Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü, Yayın No 1, Seri B.
• ______, (2004), Herkes Yerine, İzmir: Final Ofset Matbaacılık.
• Çakıroğlu, Said Bilal (1969), Karadeniz’de Balıkçılığımız, Ankara: Bilgi Basımevi.
• Çelebi, Evliya (1999), Evliya Çelebi Seyahatnamesi, (Haz. Zekeriya Kurşun-Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı), II.Kitap, İstanbul: YKY Yayınları.
• Çelikkale, M. Salih, Kolot, Mehlike (1985), “Deniz Salyangozu Avlama, İşleme ve Değerlendirme Teknolojisi”, Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi, 2 (5-6), 3-8.
• Çelikkale, M. Salih ve diğerleri (1988), Karadeniz’de Yaşayan Yunus Stoklarının Belirlenmesi ve Biyoekolojik Özelliklerinin Tespiti. Proje Sonuç Raporu, Proje No: DS. 876. 101.010.1. TKB Proje ve Uygulama Genel Müdürlüğü ve KTÜ Sürmene Deniz Bilimleri Teknolojisi Yüksek Okulu.
• Çelikkale, M. Salih ve diğerleri (1993), Av Araçları ve Avlama Teknolojisi, KTÜ Sürmene Deniz Bilimleri Fakültesi, Yayın No: 162.
• Çelikkale, M. Salih ve Ulupınar, Mehmet (1995), “Büyük Gırgır Takımlarının Ekonomik Analizi”. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi, 12 (1-2), 79-88.
• Deniz, İsmail (2012), Amazon Sinop: Bir Sinop Monografisi, İstanbul: Çatı Kitapları.
• Deveciyan, Karekin (2006), Türkiye’de Balık ve Balıkçılık, (Haz. Rober Koptaş), İstanbul: Aras Yayıncılık.
• Diffey, S. (2007), Su Ürünleri Avcılığı ve Yetiştiriciliği Sektör Çalışması. Su Ürünleri Müktesebatı Uyum Grubu Nihai Rapor, 28 Şubat 2007.
• Dinçer, A. Cemal ve Mutlu, Tanju (2013), “Economic Assessment of Turkish Purse Seiners Operated in the Black Sea”. 40th CIESM Congress, Marsalis, France 28 October-1 November, 2013, pp.788-798.
• DPT, (1989), Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Su Ürünleri ve Su Ürünleri Sanayi, TC Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Yayın No: DPT 2184, öik: 344. 210 s.
• ______, (1995), Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Su Ürünleri ve Su Ürünleri Sanayi, TC Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Yayın No: DPT 2411, öik: 472. 66 s.
• Doğan, Aylin (2015), “Rumeli Fenerinde Balıkçılık”, Balık Kitabı, (Ed. Emine Gürsoy Naskali), İstanbul: Kitabevi Yayınları, 123-171.
• DOKA, (2012), TR90 Doğu Karadeniz Bölgesi Su Ürünleri Sektör Raporu, Sözleşme No: TR90/11/DFD/21, Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü (TC Kalkınma Bakanlığı, Doğu Karadeniz Kalkınma Ajansı Tarafından Desteklenmiştir).
• Düzgüneş, Ertuğ (2010), “Hamsinin Karadeniz Kültüründeki Yeri ve Hamsi Avcılığının Tarihsel Gelişimi”. 1. Ulusal Hamsi Çalıştayı: Sürdürülebilir Balıkçılık. 17-18 Haziran 2010, Trabzon. Bildiriler Kitabı, 7-13.
• Düzgüneş, Ertuğ ve Diğerleri (2015), “State of Anchovy Fisheries in the Black Sea by Management Perspective in the last 40 years”, GFCM Working Group on the Black Sea Workshop on the Management of Anchovy in the Black Sea, 15-16 Aralık 2015, Trabzon.
• EBK (1970), Balık ve Balıkçılık Mecmuası, Et ve Balık Kurumu Genel Müdürlüğü, C. 18, S. 3, 45-46. _____, (1988), Et ve Balık Kurumu Yıllık Raporları.
• Emiroğlu, Kudret (1997), “Dünyadan Bakınca Trabzon”, Bir Tutkudur Trabzon, İstanbul: YKY Yayınları, 231-244.
• Erdilek, Neşe (1983), “Hükümet ve Programları”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, C. IV, İstanbul: İletişim Yayınları, 968-1046.
• Eschmeyer, W. N ve Fongr, J.D. (2014), Species by family/subfamily. http://research.calacademy.org/research/ichthyology/catalog/SpeciesByFamily.asp). Electronic version accessed dd mmm 2014.
• FAO. (2018), The State of Mediterranean and Black Sea Fisheries, General Fisheries Commission for the Mediterranean, Rome.
• Güler, Ruhi (2014), “Lüfer Devri”. I. Uluslarası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu Bildirileri, 29 Mayıs-1 Haziran, 2013, (Ed. Ferudun M. Emecen ve Emrah S. Gürkan), 29 Mayıs Üniversitesi, 243-272.
• Gümüş, Aysun ve Zengin, Mustafa (2011), “İkibinli Yılların Başında Samsun Balıkçılığının Durumu: Çöken Demersal Balık Stoklarına Karşılık Alternatif Arayışlar”, Samsun Sempozyumu, 13-16 Ekim 2011, Bildiriler Kitabı. Samsun, 315-333.
• Güner, Zekai (2007), “Türkiye-Yunanistan Nüfus Mübadelesinde Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin İskân Politikası”, Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi ICENAS 38. 10-15 Eylül 2007, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu. (ayk.gov.tr›wp-content/uploads/2015/01).
• Günlük, A. (1985). “Su Ürünleri”. Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi. C. 9, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Hamamizade, İhsan (2007), Hamsiname: Küçük Balığın Büyük Öyküsü (Haz. Sayılır, Burhan ve Babuçoğlu, Murat), Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Helfman, G.S., Collette, B.B., Facey, D. E., Bowen, B.W. (2009), The diversity of fishes: Biology, Evolution, and Ecology (2nd ed.). West Sussex: John Wiley & Sons Ltd. (PDF) The first study in Turkey about the chromosomes of tongue fish, Pegusa lascaris (Risso, 1810) (Soleidae, Pleuronectiformes), living in the Black Sea. Available from.
• Kara, Ömer Faruk (1986), “Türkiye Deniz Balıkçılığı ve Sorunları”. Su Ürünleri Sektörünün Bugünkü Durumu ve Sorunları Sempozyumu, 13-14 Ekim 1986, İzmir. TC Ziraat Bankası Su Ürünleri Kredileri Müdürlüğü, Yayın No: 7, 67-80.
• Kartopçu, Saffet (2012), “Duyun-u Umumiye İdaresi ve İdare ile İlgili Görüşler”. Global Journal of Economics and Business Studies (GJEBS), C. 1, S. 2, 32-40.
• Keskin, Çetin (2010), “A review of fish fauna in the Turkish Black Sea”. Black Sea/Mediterranean Environment, Vol. 16 (2), 195-210.
• Koçu, Reşad Ekrem (1961), Istanbul Ansiklopedisi, (Ed. Resat Ekrem Kocu), Tan Matbaası, Issues 65-80, 2309-2884.
• Kol, Hacer ve Diğerleri (2005), “Garip ve Açıklı Bir Meslek: Civra’nın Yunus Avcıları”, Tekne Dergisi, 1, 11-18.
• Knudsen, S. ve Diğerleri (2010), “Identifying drivers for fishing pressure. A multidisciplinary study of trawl and sea snail fisheries in Samsun, Black Sea coast of Turkey, Ocean & Coastal Management, Volume 53, Issues 5-6, May-June 2010, 252-269.
• Kosswig, Curt ve Türkmen, Cafer (1954), Türkiye Denizleri Balıkçılık Takvimi, İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi, Hidrobiyoloji Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Köse, S. (2014), “Sea Food Processing Industry in Turkish Black Sea”. (Ed. Düzgüneş, E., Öztürk, B., Zengin, M.) Published by Turkish Marine Research Foundation (TUDAV), Publication number: 40, İstanbul, Turkey, 422-456.
• Kutaygil, N., Bilecik, N. (1974), Karadeniz Anadolu Kıta Sahanlığı Trol Araştırmaları (Yayınlanmamış).
• ______, (1998), Studies on picked dogfish (Squalus acanthias) distributed along the Anatolian littoral zones in the Black Sea. Proje Sonuç Raporu, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Bodrum Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü. Seri B, Yayin No: 273.
• Narin, Resul (2009), “Düyun-ı Umumiye İdaresi ve Adapazarı”, Karadeniz Araştırmaları, 6 (21), s. 49-59.
• Oral, M., Bat, L., Uysal, İ. (2013), Species sheets Part VI. Fish. pp. 118-283. In: Red Data Book Black Sea, Turkey. Öztürk, B., Oral, M., Topaloğlu, B., Bat, L.,Okudan Arslan, E.Ş. et al.,(Eds.). Published by Turkish Research Foundation (Tudav), Istanbul, Turkey. Publication number 38.
• Öker, Aydın (1959), “Karadeniz’de Trolcülük ile Balık İstihsalinin Araştırılması”, Balık ve Balıkçılık Dergisi, Et ve Balık Kurumu Umum Müdürlüğü, İstanbul, 4 (12), 17-18.
• Özdamar, E., Aral, O. (1995), “Orta Karadeniz Bölgesindeki Balık Unu Fabrikalarında 1994/1995 Av Sezonunda İşlenen Balıkların Kompozisyonunun İncelenmesi”, Doğu Anadolu Bölgesi I. (1993) ve II. (1995), Erzurum, Su Ürünleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 691-703.
• Özdamar, Emin (1988), “Hamsi Balıkçılığının Sorunları ve Çözüm Önerileri”. Karadeniz’de Hamsi Balıkçılığı ve Sorunları Sempozyumu, İktisadi Araştırmalar Vakfı Bildiriler Kitabı, 112-122.
• Robinson, D. M. (1906), “New Inscriptions from Sinope”, The American Journal of Philology, 27, 447–450.
• Sağlam, H. ve Diğerleri (2008), Deniz Salyangozu Avcılığında Direçle Alternatif Farklı Tuzak Modellerinin Geliştirilmesi. Proje Sonuç Raporu, Trabzon Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü.
• Sampson, D., ve Diğerleri (2013), Expert Working Group Report. Assessment of Black Sea Stocks (STCEF 13-20), Ispra, Italy. Technical Report, Scientific, Technical and Economic Committee for Fisheries (STECF) October, 2013. European Commission Joint Research Centre Institute for the Protection and Security of the Citizenhttps://stecf.jrc.ec.europa.eu/home.
• Smıth, T.D. (1982), Current Understending of Status of Small Cetacean Populations in the Black Sea. Mammals in the Seas.. Small Cetaceans, Seals. Sirenians and Otters, FAO Fish Ser. No. 5, Vol. IV., Rome.
• Tekin, Oğuz (2010), Eskiçağlarda İstanbul’da Balık ve Balıkçılık, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Tezel, Rıdvan (1958), “Yine Yunuslar Hakkında”, Balık ve Balıkçılık Mecmuası, VI (3), 12-14.
• Tören, Tolga (2007), Yeniden Yapılanan Dünya Ekonomisinde Marshall Planı ve Türkiye Uygulaması, (Haz. Serap Kurt), İstanbul: Sosyal Araştırmalar Vakfı Yayınları.
• TÜİK. (2016), Su Ürünleri İstatistikleri, Fisheries Statistics. Türkiye İstatistik Kurumu, Yayın No: 3876, Ankara.www.tuik.gov.tr
• Ulunay, Refii Cevat (1999), Menfalar/Menfiler, Sürgün Hatıraları, İstanbul: Arma Yayınları.
• Ünsal, Artun (2011), Boğazın Beş Efendisi: Lüfer, Palamut, Levrek, Tekir ve İstavrite Dair, İstanbul: YKY Yayınları.
• Van Der Voo, R. (1990), “The Reliability of Paleomagnetic Data”, Tectonophysics, 184, 1-9.
• YANKOVA, Maria Hristova ve Diğerleri (2013), “Marine fishes in the Black Sea: recent conservation status”. Mediterranean Marine Science Indexed in WoS (Web of Science, ISI Thomson) and SCOPUS The journal is available on line at http://www.medit-mar-sc.net DOI: http://dx.doi.org
• Zengin, Mustafa (2000), “Hamsiye Dayalı Olarak Üretim Faaliyetinde Bulunan Balık Unu-Yağı Fabrikalarının Bugünkü Durumu ve Bu Fabrikalar İçin Alternatif Hammadde Oluşturabilecek Balıkçılık Kaynakları”, 20-22 Eylül 2000, Sinop Su Ürünleri Sempozyumu, Bildiriler Kitabı, 327-341.
• ______, (2009), Dolphin Hunting in The Black Sea, Yunus Research Bulletin, Year: 9, Volume: 4, December, 2009, Trabzon, s, 25.
• ______, (2010), Hamsi Avcılığının Uzun Geçmişi. SÜMAE Yunus Araştırma Bülteni, 10 (2), 14-17.
• ______, (2011), “Samsun Trol Balıkçılığının Geçmişteki İzleri”, 13-16 Ekim 2011, Samsun Sempozyumu, Bildiriler Kitabı, Samsun.
• ______, (2013), Zavena’nın Eski Balıkçıları: Malkoçoğlu Mustafa Reis. 26-28 Nisan 2013; Dünden Bugüne Akçaabat Sempozyumu, Bildiriler Kitabı, Akçaabat Belediyesi Yayınları, Cilt 1, 325-334.
• ______, (2014), Karadeniz’deki Trol Balıkçılığını İzleme Projesi. Sonuç Raporu. Trabzon Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Proje No: TAGEM/HAYSÜD/2010/09/01/04. TAGEM 2014 Yılı Program Değerlendirme Toplantısı, 7-11 Şubat, 2014, Antalya.
• ______, (2015), “Unutulan Bir Avcılık Kültürü, Kaybolan Bir Balık Türü: Antik Çağların Son Temsilcileri Morinalar”, Balık Kitabı, (Ed. Emine Gürsoy Naskeli), s. 236-295, İstanbul: Kitabevi Yayınları
• ZENGİN, Mustafa ve Knudsen, S. (2006), “Effects of the Trawl and Snail Fisheries on the Resources of Benthic Macro Fauna in the Middle Black Sea Coast, Samsun, Turkey” 1st Biannual Scientific Conference, Black Sea Ecosystem 2005 and Beyond, BSERP/BSC 8-10 May 2006, Istanbul, Turkey
• Zengin, Mustafa ve Gümüş, A. (2014). “Sprat Fisheries in Samsun Shelf Region of the Turkish Black Sea Coast, Turkish Fisheries in the Black Sea” (Ed. Düzgüneş, E., Öztürk, B., Zengin, M.) Published by Turkish Marine Research Foundation (TUDAV), Publication Number: 40, 264-292.
• Zengin, Mustafa ve Aça, Mustafa (2018), “A Study on the Historical Origins of Fishermen in the Sea of Marmara”. Uluslarası Eğitim Bilimleri ve Sosyal Bilimler Sempozyumu (RESSCONGRESS), 02-04 November, 2018, Çanakkale, Bildiriler Kitabı, 16.
• Zengin, Mustafa ve Diğerleri (1992), Karadeniz’de Av Araç ve Geçleri ile Avlanma Teknolojisinin Belirlenmesi. Proje Sonuç Raporu, Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü, Trabzon.
• Zengin, Mustafa ve Diğerleri (2004), Marmara Denizindeki Derin su pembe karidesi (Parapenaeus longirostris, Lucas, 1846) Balıkçılığının Geliştirilmesi Üzerine Bir Araştırma. Sonuç Raporu, TAGEM/HAYSÜD/2001/09/2004, Trabzon Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Trabzon.
• Zengin, Mustafa ve Diğerleri (2012), “Kuzeydoğu Karadeniz (Gürcistan, Abazya) Kıyılarında Hamsi Avlayan Türk Balıkçı Filosunun Durumu Üzerine Bir Ön Araştırma”. Yunus Araştırma Bülteni, 4, 27-43.
• Zengin, Mustafa ve Diğerleri (2017), “Türkiye Kıyılarında Dağılım Gösteren Lüfer (Pomatomus saltatrix) Populasyonunun Mevsimsel Göç ve Avcılık İlişkileri”. 19. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu. Sinop. Bildiriler Kitabı, 12. s.
• Zengin, Mustafa ve Diğerleri (2018), “An important small-scale fishery targeting rapa whelk along the Southern Black Sea Coast (Samsun province, Turkey); the social, economic and ecological effects”. Regional Conference on building a future for sustainable small-scale fisheries in the Mediterranean and the Black Sea. 7–9 March 2016, Algiers, Algeria. (Ed. Abdellah Srour, Anna Carlson, Aurora Nastasi, Coline Carmignac, Dominique Bourdenet, Julia Pierraccini, Margherita Sessa and Nicola Ferri), Fisheries and Aquaculture Proceedings No. 58. Rome. Italy, 141-159.