CEMİYETLER HUKUKU AÇISINDAN ERZURUM KONGRESİ

Yıl 2020, Cilt: 6 Sayı: 10, 259 - 286, 27.12.2020

Ülkü Köksal

https://doi.org/10.31765/karen.849330

Öz

Osmanlı Devleti’nde cemiyetler değişim ve dönüşümün yaşandığı 19. yüzyılda ortaya çıkıp gelişen örgütlenmelerdir. II. Meşrutiyet Dönemi cemiyetler açısından son derece zengin bir ortam sağlamıştır. Cemiyetlerin kuruluş ve faaliyetleri ile ilgili kanun 16 Ağustos 1909 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Kanuna göre cemiyet kurmak için önceden izin almak gerekmemekle birlikte mahallin en büyük mülki amirine bildirimde bulunmak esastı. Mondros Mütarekesi’nin ardından vatanın kurtuluşu ve milletin istiklâli için Anadolu’da oluşturulan Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri de bu kanun çerçevesinde faaliyet göstermiştir. Bu sayede Millî Mücadele hareketi teşkilatlı bir hale getirilmiştir. İşgalci güçlere karşı konularak halkın huzur ve güvenliği sağlanmaya çalışılmıştır. Millî Mücadele Dönemi’nde Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu ahalisi de bölgelerinde Rum ve Ermeni Devleti kurulmasına yönelik çabaları engellemek amacıyla oluşturdukları teşkilatlarla gerek ayrılıkçı azınlıklara gerekse işgal güçlerine karşı direniş göstermiştir. Erzurum Kongresi, Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti ile Vilayât-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesinin çabaları sonucunda ve diğer Doğu vilayetleri temsilcilerinin de katılımı ile toplanmıştır. Delegelerin belirlenmesi, kongrenin toplanması, alınan kararlar ve ardından gerçekleşen uygulamalar yürürlükteki kanunlara riayet edilerek gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmada Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti ile Vilayât-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesinin kuruluşu, Erzurum Kongresi’nin toplanma tarzı, kongre faaliyetleri ve sonrasında yürütülen çalışmalar yürürlükteki Cemiyetler Kanunu’na göre ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Cemiyetler Kanunu, Milli Mücadele, Erzurum Kongresi, Müdafaa-i Hukuk, Muhafaza-i Hukuk

Kaynakça

• Akbulut, Dursun Ali (1989), “Erzurum Kongresi’nin Son Günü”, Atatürk Dergisi, 1/3, 41-65.
• Akın, Veysi (2014), “Erzurum Kongresi’nin Hazırlık Safahatı: Mekân, İaşe ve Barınma Meselesi”, Belgi Dergisi, 8, 1007-1031.
• Alkan, Mehmet Ö. (1998), “Sivil Toplum Kurumlarının Hukuksal Çerçevesi (1839-1945)”, Tanzimat’tan Günümüze İstanbul’da STK’lar, ed. Ahmet N. Yücekök vd., İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 45-73.
• Arslan, Zehra (2010), “Ağustos 1909 Tarihli Cemiyetler Kanunu Üzerinde Meclis-i Mebusan’da Yapılan Müzakereler ve Cemiyetlerin Yapılanmasında İttihat ve Terakki Örneği”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3/11, 59-72.
• Barutçu, Faik Ahmet (2001), Siyasi Hatıralar, Millî Mücadele den Demokrasiye, Ankara: 21. Yüzyıl Yayınları.
• Başak, Tolga (2010), “Erzurum Kongresi Günlerinde Mustafa Kemal Paşa ve Kongre İle İlgili İngiliz Belgeleri”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 9, 71-124.
• Baykal, Bekir Sıtkı (1969), Erzurum Kongresi İle İlgili Belgeler, Ankara: Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları.
• Bıyıklıoğlu, Tevfik (1992), Trakya’da Millî Mücadele , I. Cilt, 3. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Bir Ömür Bir Şehir Trabzonlu Gazeteci Cevdet Alap'ın Anıları (2008), haz. Hikmet Aksoy, Trabzon: Trabzon Gazeteciler Cemiyeti Yayını.
• Çapa, Mesut (1991), “İzmir Müdafaa-i Hukuk-ı Osmaniye Cemiyeti (Aralık 1918- Mart 1920)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, VII/21, 553-566.
• ______ (1998), Millî Mücadele Döneminde Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Trabzon: Trabzon Belediyesi Yayınları.
• ______ (2019), “Karadeniz’de Yerel Mücadeleden Millî Mücadele’ye Geçiş Sürecinde Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri”, 100. Yılında Mondros Mütarekesi ve Karadeniz’de Millî Mücadele Uluslararası Sempozyumu, Cilt I, ed. Hikmet Öksüz vd., Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları, 423-444.
• Çiçek, Rahmi (1991), “Erzurum Vilayet Kongresinde Alınan Kararlar ve Etkileri”, Atatürk Yolu Dergisi, 2/7, 513-537.
• Çil, Yücel (2015), Erzurum Kongresi’ne Katılan Delegeler, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Dursunoğlu, Cevat (1946), Millî Mücadele de Erzurum, Ankara: [yayl. y.].
• Gazi Mustafa Kemal (Atatürk) (1989), Nutuk-Söylev, I. Cilt/ II. Cilt/III. Cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Goloğlu, Mahmut (1968), Millî Mücadele Tarihi Birinci Kitap- Erzurum Kongresi, Ankara: Nüve Matbaası.
• Gökdemir, Ahmet Ender (1998), Cenûb-i Garbî Kafkas Hükûmeti, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Güneş, İhsan (1997), Türk Parlamento Tarihi I. ve II. Meşrutiyet, II. Cilt, Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları.
• Hanioğlu, M. Şükrü (1993), “Cemiyet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 7, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 329-331.
• Hatemi, Hüseyin (1987), “Bilim Derneklerinin Hukuki Çerçevesi (Dernek Tüzel Kişiliği)”, Osmanlı İlmî ve Meslekî Cemiyetleri, 1. Millî Türk bilim Tarihi Sempozyumu (3-5 Nisan 1987), ed. İhsanoğlu, Ekmeleddin, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, 75-84. Hatemi, Hüseyin (1985), “Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemlerinde Derneklerin Gelişimi”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. I, İstanbul: İletişim Yayınları, 198-204.
• Karabekir, Kazım (1969), İstiklal Harbimiz, İstanbul: Türkiye Yayınevi.
• Kırzıoğlu, Fahrettin (1993), Bütünüyle Erzurum Kongresi, I. Cilt/II. Cilt, Ankara: Kültür Ofset.
• Kurat, Akdes Nimet (1990), Türkiye ve Rusya, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara: Sevinç Matbaası.
• Küçükuğurlu, Murat (2003), “İngilizlerin Erzurum Kongresi’ne Bakışı”, 23 Temmuz Erzurum Kongresi ve Kurtuluştan Günümüze Erzurum 1. Uluslararası Sempozyumu (23-25 Temmuz 2002- Erzurum), yay. haz. Yavuz Aslan - Salim Gökçen, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 423-439.
• Okur, Mehmet (2014), “Paris Barış Konferansı’nda Ermeni Yurdu Tartışmaları ve Osmanlı Hükümeti’nin Çözüm Önerileri”, Yeni Türkiye, 60, 1-9.
• Olgun, Kenan (2008), 1908-1912 Osmanlı Mebusan Meclisi’nin Faaliyetleri ve Demokrasi Tarihimizdeki Yeri, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Öksüz, Hikmet (2003), “Erzurum Kongresi’nde Meşruiyet Anlayışı”, 23 Temmuz Erzurum Kongresi ve Kurtuluştan Günümüze Erzurum 1. Uluslararası Sempozyumu (23-25 Temmuz 2002- Erzurum), yay. haz. Yavuz Aslan - Salim Gökçen, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 401-410.
• Özdemir, Yavuz (1997a), “Erzurum Kongresi Beyannamesi Üzerine Düşünceler”, Atatürk Dergisi, 2/1, 99-107.
• ______ (1997b), “ İngiliz Yarbayı Rawlinson- Mustafa Kemal Görüşmeleri”, Atatürk Dergisi, 2/1, 59-70.
• Özel, Sabahattin (1991), Millî Mücadele de Trabzon, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öztoprak, İzzet (1988), “Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti”, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, 13-17 Ekim 1986, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Yayınları, 335-350.
• ______ (2014), İzmir Müdafaa-i Hukuk-ı Osmaniye Cemiyeti, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Saraçgil, Ahmet (1992), Mustafa Kemal Paşa’nın Katıldığı Kongrelerin Cemiyetler Hukuku Bakımından Değerlendirilmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü.
• Selvi, Haluk (2000), Millî Mücadele ’de Erzurum (1918-1923), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Sürmeli, Serpil (1997a), “ Mustafa Kemal Paşa’nın Erzurum Kongresi Sırasında Üniforma Meselesi”, Atatürk Dergisi, 2/1, 29-41.
• Sürmeli, Serpil (1997b), “İtilaf Devletleri ve İstanbul Hükümeti’nin Mustafa Kemal Paşa’nın Erzurum’da Bulunduğu Süre İçindeki Faaliyetleri”, Atatürk Dergisi, 2/1, 44-58.
• Şen, İsmail (2000), “Vilâyât-ı Şarkıye Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesi’nin Kuruluşu Faaliyetleri ve Atatürk’ün Cemiyete Katkıları”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 16/47, 537-559.
• Topallı, Osman Fikret (2017), Müdafaa-i Hukuk ve İstiklal Harbi Tarihlerinde Giresun, haz. Veysel Usta- Mustafa Çulfaz, Trabzon: Serander Yayınları.
• Toprak, Zafer (1985), “1909 Cemiyetler Kanunu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul: İletişim Yayınları, 205-208.
• Tunaya, Tarık Zafer (1988), Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt. 1/Cilt. 2, 2. Baskı, İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
• Türker, Hasan (2018), “İstanbul Basınında King-Crane Heyeti’nin Türkiye’deki Faaliyetleri ve Mandaterlik Tartışmaları (1919)”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XVIII (Özel Sayı), 187-219.
• Usta, Veysel (1997), “Erzurum Kongresi’nin “Casus”u Ömer Fevzi Bey ve Kongre Kararları Aleyhindeki Yazıları”, Toplumsal Tarih, 45, 53-58.
• ______(1998), “Millî Mücadele Yıllarında İki Trabzonlu: Eyübzade Ömer Fevzi ve Esat Ömer Eyyübi”, Toplumsal Tarih, 49, 47-48.
• Usta, Veysel- Çulfaz, Mustafa (2019), “Varidat ve Sarfiyat Defteri Kayıtlarına Göre Giresun Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Faaliyetleri”, 100. Yılında Mondros Mütarekesi ve Karadeniz’de Millî Mücadele Uluslararası Sempozyumu, Cilt I, ed. Hikmet Öksüz vd., Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları, 445-478.
• Üçüncü, Uğur (2015), Millî Mücadele Yıllarında Trabzon’da İttihatçı Bir Sima: Kâhya Yahya, Trabzon: Serander Yayınları.
• ______(2018), Millî Mücadele Yıllarında Gümüşhane, Trabzon: Serander Yayınları.