MONDROS MÜTAREKESİ SONRASI DOĞU KARADENİZ BÖLGESİ’NDEKİ DURUM VE ERZURUM KONGRESİ

Yıl 2020, Cilt: 6 Sayı: 10, 245 - 257, 27.12.2020

Yüksel Küçüker

https://doi.org/10.31765/karen.849342

Öz

Osmanlı Devleti girdiği son savaş olan Birinci Dünya Savaşı’nı dramatik bir şekilde kaybetmiştir. Bundan sonraki süreçte Osmanlı topraklarının geleceğinin nasıl şekilleneceği tartışmaları başlamıştır. Mondros Mütarekesi bu konuda birtakım ipuçları vermiştir. Bu mütareke birtakım muğlak hükümleri itibariyle Anadolu’yu gelecekteki işgallere karşı savunmasız bırakacak bir zemin hazırlamaktaydı. Mütareke sonrası yaşanan otorite boşluğu Anadolu’nun birçok bölgesinde olduğu gibi Doğu Karadeniz Bölgesi’nde de kargaşa ortamına neden olmuştur. Ermeniler ve Rumlar aldıkları dış desteğin de etkisiyle bulundukları bölgelerde ayrılıkçı faaliyetlere girişmişlerdir. Buna karşın bu bölgelerde yaşayan Müslüman ahali hem bu ayrılıkçılara hem de olası işgal girişimlerine karşı mücadele etme yolunu seçmişlerdir. Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgelerinde Pontus ve büyük Ermenistan devletlerinin kurulacağı yönündeki çabaların artması üzerine bu bölgelerin en önemli direniş örgütleri olan Vilâyât-ı Şarkıyye Müdâfaa-i Hukûk-ı Milliyye Cemiyeti’nin Erzurum şubesiyle Trabzon Muhâfazai Hukuk Cemiyeti 23 Temmuz-7 Ağustos 1919 tarihleri arasında Erzurum’da ortak bir kongre düzenlemişlerdir. Erzurum Kongresi’nde ele alınan konular arasında Doğu Karadeniz Bölgesi’ndeki gelişmeler önemli yer tutmuştur. Bu durum kongre beyannamesine de yansımıştır. “Trabzon Vilayeti ve Canik Sancağı’nın doğu vilâyetlerinin hiçbir sebep ve bahane ile birbirlerinden ve Osmanlı camiasından ayrılmasının mümkün olmadığı; bölgedeki Müslümanların öz kardeş sayıldığı; her türlü işgal ve müdahalenin Pontus ve Ermeni devleti kurulması amacına yönelik sayılacağından birlikte savunma ve direnme esasının benimsendiği” gibi beyannamede yer alan maddeler bu açıdan önemlidir. Erzurum Kongresi’yle teşkilatlanarak ivme kazanan Millî Mücadele hareketi Anadolu’daki işgal girişimlerine ve bölgesel isyan hareketlerine karşı kısa süre sonra başarılı neticeler almaya başlamıştır. Bu bağlamda Doğu Karadeniz Bölgesi’ndeki Pontusçu çetelerle de mücadele edilmiş ve 1921 senesi sonu itibariyle de bu mesele kapanmıştır. Bu makalede Erzurum Kongresi merkeze alınarak Mondros Mütarekesi sonrası Doğu Karadeniz Bölgesi’ndeki durum genel hatlarıyla değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Erzurum Kongresi, Doğu Karadeniz, Milli Mücadele, Pontus

Kaynakça

• Alptekin, Coşkun, (1978), “Erzurum Kongresi”, Atatürk Dergisi, 1/1, s.35-49.
• Atatürk’ün Bütün Eserleri (1915-1919), (2003), 2, 3. Baskı, İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Balcıoğlu, Mustafa, (2003), İki İsyan; Koçgiri, Pontus, Bir Paşa; Nurettin Paşa, İstanbul: Babil Yayınları.
• Baykara, Tuncer, (1985), Millî Mücâdele (1918-1923), İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Beyoğlu, Süleyman, (1999), “Birinci Dünya Savaşında Trabzon (1914-1919)”, Trabzon Tarihi Sempozyumu, 6-8 Kasım 1998, Trabzon: Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları.
• Çağlar, Günay, (2002), “Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti ile Vilâyâti Şarkıyye Müdafaa-i Hukuk-u Millîye Cemiyeti Erzurum Şubesi’nin İlişkileri”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası, Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu, I, Trabzon: T.C. Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, s. 679-696.
• Çapa, Mesut, (1993), Pontus Meselesi; Trabzon ve Giresun’da Milli Mücadele, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay., Ankara.
• ________, (1998), Milli Mücadele Döneminde Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Ankara: Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları.
• ________, (2000), “Karadeniz’de Pontusçuluğun Sonu: Rumların Türkiye Büyük Millet Meclisine Sadakatleri, Hristiyan Türkler ve Türk Ortodoksluğu”, 19 Mayıs ve Millî Mücadele’de Samsun Sempozyumu (20-22 Mayıs 1999); Bildiriler, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Yayınları, s. 53-66.
• Demirbaş, Bülent, (1985), “Mondros Mütarekesi ve Sonrası”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 4, s. 110-119.
• Dursunoğlu, Cevat, (2000), Milli Mücadelede Erzurum, Ankara: Kaynak Yayınları.
• Erdeha, Kâmil, (1975), Millî Mücadelede Vilâyetler ve Valiler, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Ezherli, İhsan, (1998), Türkiye Büyük Millet Meclisi (1920-1998) ve Osmanlı Meclisi Mebusanı (1877-1920), Ankara: TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları.
• Goloğlu, Mahmut, (2008), Erzurum Kongresi, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Gökbilgin, M. Tayyip, (2011), Milli Mücadele Başlarken; Mondros Mütarekesi’nden Büyük Millet Meclisi’nin Açılmasına, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Gökçen, Salim, (2006), Türkiye’de Rum- Yunan Tedhiş ve Terör Hareketleri (1919-1923), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü.
• Karabekir, Kâzım, (1960), İstiklâl Harbimiz, İstanbul: Türkiye Yayınevi. Küçük, Cevdet, (1995), “Erzurum Kongresi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, 11, s. 335-337.
• Meram, Ali Kemal, (1969), Türk-Rus İlişkileri Tarihi: Mustafa Kemal’den Sovyetlere, Sovyetlerden Mustafa Kemal’e Mektuplar ve Millî Mücadele, İstanbul: Kitapçılık Ticaret Limited Şirketi.
• Miralay Mehmed Arif Bey, (1987), Anadolu İnkılabı; Milli Mücadele Anıları (1919-1923), Haz. Bülent Demirbaş, İstanbul: Arba Yayınları. Sarıhan, Zeki, (1986), Kurtuluş Savaşı Günlüğü, III, Ankara: Öğretmen Yayınları.
• Sarınay, Yusuf, (1999), “Pontus Meselesi ve Yunanistan’ın Pontus Politikası”, içinde, Pontus Meselesi ve Yunanistan’ın Politikası (Makaleler), s.1-77, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Selvi, Haluk, (2000), Millî Mücadelede Erzurum, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Tanör, Bülent, (1985), “Milli Mücadele’de Kongreler”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 4, s. 1137-1150.
• Tansel, Selahattin, (1991), Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, IV, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı, (2015), Milli Egemenlik Belgeleri, Ankara: TBMM Basımevi.
• Türk İstiklâl Harbi I, (1962), Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Ankara: Genelkurmay Başkanlığı Harb Tarihi Dairesi Resmî Yayınları.
• Yerasimos, Stefanos, (2002), Milliyetler ve Sınırlar; Balkanlar, Kafkasya ve Ortadoğu, 5. Baskı, çev. Şirin Tekeli, İstanbul: İletişim Yayınları.