ARŞİV BELGELERİ IŞIĞINDA OSMANLI YÖNETİMİNİN GASPIRALI İSMAİL BEY'E KARŞI TUTUMU

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 14, 109 - 131, 29.04.2022

Şaban Ortak

https://doi.org/10.31765/karen.1032028

Öz

Rusya Müslümanlarının fikir önderlerinden birisi Gaspıralı İsmail Bey (1851-1916)'dir. Babasının doğum yeri olan "Gaspıra", İsmail Bey'in isminin ayrılmaz bir parçası olarak kullanılacaktır. Yenileşme çabaları "Ceditçilik" hareketi olarak nitelendirilen Gaspıralı İsmail Bey'in Türklerin milli uyanışı için belirlediği hedef "Dilde, fikirde, işte birlik"tir. Bu fikirlerini çeşitli gazetelerdeki yazılarında ve yayınladığı eserlerde işlemiştir.
1883 yılından itibaren Bahçesaray'da Tercüman adıyla gazete çıkarmaya başlayan İsmail Bey, Türklerin milli uyanışı için halkı aydınlatmaya çalışmıştır. Rusya Türklerinin eğitim hayatında köklü reformlar yapılması yönündeki öneriler bu gazetede yayınlanmıştır. İsmail Gaspıralı 1914 yılında ölümüne kadar bu gazeteyi çıkarmaya devam etmiştir.
1874'de İstanbul'a gelen İsmail Bey, Osmanlı ordusunda görev almak için yaptığı başvurulardan bir sonuç alamamıştır. Ancak burada bulunduğu sırada Genç Osmanlılarla tanışmış ve onlardan etkilenmiştir.
İsmail Bey’in yayınları ve diğer faaliyetleri Osmanlı Hükümeti’nce yakından takip edilmiştir. Bu çerçevede yayınlarının içeriği nedeniyle Tercüman Gazetesi’nin Osmanlı sınırlarına girişi bazen yasaklanmış, bazen serbest bırakılmıştır. 1888 Kasımında Sinop’a gelen gümrük malları içerisinde bulunan Tercüman nüshalarına el konulmuş ve İstanbul’a gönderilmiştir. Yapılan incelemeden sonra Tercüman Gazetesi’nin yurda girişi yasaklanmıştır. Bu yasak devam ederken 1894 yılında İstanbul’a gelen Gaspıralı İsmail, Padişah’ın iltifatlarına mazhar olmuştur. Yaklaşık 5 yıl süren bu yasak 11 Kasım 1894’te kaldırılmıştır. Yasak kalkmış olsa da bazı yazılar dolayısıyla Gaspıralı İsmail, Petersburg Sefareti aracılığıyla Osmanlı Hükümeti tarafından uyarılmıştır (Aralık 1894).
Yayınlanan yazılar dolayısıyla Ekim 1898’de bazı nüshalarının ülkeye girişi yasaklanan Tercüman Gazetesi’nin 8 Aralık 1902’de ise ülkeye girişi tamamen yasaklanmıştır.
1907 Ekim’inde Mısır’a giden İsmail Bey, Kahire’de İslam Dünyasının durumu ve eğitim alanında yapılması gereken ıslahatlarla ilgili bir konferans vermiştir. İsmail Bey, konferansta bir İslam Kongresi toplanması önerisini dile getirmiştir. O konferansta yaptığı konuşmanın Arapça metnini ve konferans sonunda alınan kararları bir arzuhal ile Padişaha takdim etmiştir. Bu konferanstan sonra Gaspıralı İsmail 20 Kasım 1907’de Mısır’dan İstanbul’a gelmiştir. Zaptiye Nezareti, İsmail Bey’in takip edilmesi ve kimlerle görüştüğünün tespit edilmesini emretmiştir.
İslam Kongresi toplamak amacıyla 1908 yılında tekrar Mısır’a giden İsmail Bey, dönüşte Padişah’a konuyla ilgili bir arzuhal (dilekçe) sunmuştur. İsmail Bey, 1909 yılında “Müslümanlar Kongresi” adıyla bastırdığı eserini Padişah’a takdim etmiştir. Tercüman Gazetesi’nin yurda giriş yasağı kaldırılmıştır. İsmail Gaspıralı’nın 1 Ağustos 1909 tarihinde İstanbul’da ilköğretimin kolaylaştırılması için takip ettiği yöntemleri anlattığı bir konferans düzenlenmiştir.
Osmanlı Devleti’nin Gaspıralı İsmail Bey’e karşı tutumu değişiklik göstermektedir. Osmanlı Hükümetine muhalif olan Genç Osmanlılarla ilişkileri, savunduğu fikirler ve Tercüman Gazetesi’ndeki yazıları nedeniyle II. Abdülhamid döneminde İsmail Gaspıralı’ya pek sıcak davranılmamıştır. Gazetesinin ülkeye girişi yasaklanmış, İstanbul’a geldiğinde takip ettirilmiştir. Ancak II. Meşrutiyet’ten sonra İttihatçıların yönetimde etkili oldukları dönemde gazetesinin ülkeye girişine engel olunmadığı gibi İstanbul’da konferans vermesine de müsaade edilmiştir.
Gaspıralı İsmail Bey’le ilgili çok sayıda araştırma yapılmıştır. Ancak Osmanlı yönetimi ile ilişkilerine pek değinilmemiştir. Bu makalede Osmanlı Arşivi’nde yer alan belgeler ışığında Osmanlı yönetiminin Gaspıralı İsmail Bey’e karşı tutumu ve bunda yaşanan değişiklikler incelenecektir. II. Meşrutiyet’ten önce ve sonrası Gaspıralı İsmail Bey’e yapılan muamelelerdeki değişiklikler makalede değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Gaspıralı İsmail Bey, Osmanlı Devleti, İslam Kongresi, Tercüman Gazetesi

Kaynakça

• - Başkanlık Osmanlı Arşivi (Fon Kodu, Dosya ve Gömlek Numaraları metin içinde verilmiştir).
• -Gazeteler: L'Étendard Egyptien, Ma'lûmât, Sırât-ı Müstakîm, Tercüman.
• - Berse, Mehmet Kamil (2013), "İsmail Bey Gaspıralı", Uluslarası İslamla Yenilenme ve Birlik I İsmail Bey Gaspıralı Kongresi, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı Yay., 21-25.
• - Akpınar, Yavuz (2013), "Tercüman Gazetesi ve Türk Dünyası Üzerindeki Etkileri", Uluslarası İslamla Yenilenme ve Birlik I İsmail Bey Gaspıralı Kongresi, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı Yay: 153-161.
• - Âliye Divan-ı Harb-i Örfîsinde Tedkîk Olunan Mesele-i Siyâyise Hakkında İzahat, (1332), Dersa'âdet, Dördüncü Ordû-yı Hümâyûn Neşriyatı.
• - Bozkurt, Celil (2015), "Gaspıralı İsmail Bey'in İslam Dünyasını Uyandırma Çabaları", Her Yıl Bir Büyük Türk Bilgi Şölenleri/1. İsmail Bey Gaspıralı, Bursa: Türk Ocakları Bursa Şubesi Yay., 99-106.
• - Bozkurt, Giray Saynur (2008), 1905-1907 Yılları Rusya Müslümanlarının Siyasi Kimlik Arayışları, İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yay.
• - Devlet, Nadir (2011), Unutturulan Türkçü, İslamcı, Modernist İsmail Gaspıralı, İstanbul: Başlık Yay.
• - Ercilasun, Bilge (2015), "Sinemografik Açıdan İsmail Gaspıralı'nın Biyografisine Bir Bakış", Her Yıl Bir Büyük Türk Bilgi Şölenleri 1/İsmail Bey Gaspıralı, Bursa, 139-142.
• - İsmail Gaspırinki, (23 Temmuz 1325/5 Ağustos 1909), Cilt: 2, Sayı: 48, "Terakkiyât-ı İslâmiye Kongresi”, Sırât-ı Müstakîm: 337-340.
• - Kırımer, Cafer Seydahmet (1996), Gaspıralı İsmail Bey, (Yay. Haz: Ramazan Bakkal), İstanbul: Avrasya Bir Vakfı Yay.
• - Kırımlı, Hakan (1996), "Gaspıralı, İsmâil Bey", TDV İslam Ansiklopedisi, c. 13, İstanbul: TDV Yay., 392-395.
• - Kırımlı, Hakan (1996), Kırım Tatarlarında Millî Kimlik ve Millî Hareketler (1905-1916), Ankara: TTK.Yay.
• - Kırımlı, Hakan ve Türkoğlu, İsmail (2002), İsmail Bey Gaspıralı ve Dünya Müslümanları Kongresi, Tokyo: Marmara Ün. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Bilkent Ün. ve Islamic Area Studies Project (Tokyo) Ortak Yayını.
• - Kramer, Martin (2004), "Gasprinskiy'in "Dünya Müslümanları Kongresi" Teşebbüsü ve Neticeleri", İsmail Bey Gaspıralı İçin, (Ed: Hakan Kırımlı, Bülent Tanatar, Dündar Akarca, İbrahim Köremezli), Ankara: Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yay., 365-390.
• - Kuttner, Thomas S. (2004), "Rusya Müslümanları Arasında Cedidçilik Hakereki ve İslam Dünyası: İsmail Gasprinskiy Kahire'de. Yıl 1908", İsmail Bey Gaspıralı İçin, (Ed: Hakan Kırımlı, Bülent Tanatar, Dündar Akarca, İbrahim Köremezli), (Çeviren: Bülent Tanatar), Ankara: Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yay., 391-444.
• - Lazzerini, Edward James (2004), "İsmail Bey Gaspriskiy (Gaspıralı): Modernizm Söylemi ve Ruslar", İsmail Bey Gaspıralı İçin, (Ed: Hakan Kırımlı, Bülent Tanatar, Dündar Akarca, İbrahim Köremezli), Ankara: Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yay., 85-108.
• - Mizancı Murad, (1994) Mücahede-i Milliye Gurbet ve Avdet Devirleri, (Yay. Haz: Sabahattin Çağın- Faruk Sezgin), Nehir Yay., İstanbul.
• - Muradov, Nazım (2015), "Tercüman Gazetesi'nde Ermeni Meselesi-1", Her Yıl Bir Büyük Türk Bilgi Şölenleri 1/İsmail Bey Gaspıralı, Bursa.
• - Muradov, Nazım (2015), "Tercüman Gazetesi'nde Ermeni Meselesi-2", Her Yıl Bir Büyük Türk Bilgi Şölenleri 1/İsmail Bey Gaspıralı, Bursa.
• - Ortak, Şaban (2011), Osmanlı'nın Son Manevralarından Suriye ve Garbî Arabistan Tehcîri, Ankara: Pegem Akademi Yay.
• - Sarıçiçek, Mümtaz (2015), "Gaspıralı İsmail Bey ve Sırât-ı Müstakim Mecmuası", Her Yıl Bir Büyük Türk Bilgi Şölenleri/1. İsmail Bey Gaspıralı, Bursa: Türk Ocakları Bursa Şubesi Yay., 257-264.
• - Terzi, Arzu (2013), "İsmail Bey Gaspıralı'nın Yenilikçi Eğitim Modeliyle Osmanlı Medrese Sisteminin Değişimi Arasındaki Etkileşim", Uluslarası İslamla Yenilenme ve Birlik I İsmail Bey Gaspıralı Kongresi, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı Yay., 119-125.
• - Türkoğlu, İsmail (2003), "Osmanlı Devleti'nin İsmail Gaspıralı'nın Faaliyetlerine Bakışı", İsmail Bey Gaspıralı ve Ziya Gökalp Sempozyumları - Bildiriler, (Yay. Haz: H. Dündar Akça), Ankara: TÜRKSOY Yayınları, 61-66.
• - Türkoğlu, İsmail (2004), "Osmanlı Devleti'nin İsmail Bey Gaspıralı'nın Faaliyetlerine Bakışı ve Dünya Müslümanları Kongresi Teşebbüsü", İsmail Bey Gaspıralı İçin, (Ed: Hakan Kırımlı, Bülent Tanatar, Dündar Akarca, İbrahim Köremezli), Ankara: Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yay., 445-450.