RUSYA’NIN KAFKASYA’DA DEMOGRAFİK YAPIYI ERMENİLER LEHİNE DEĞİŞTİRME ÇABALARI ve SONUÇLARI (1725-1853)

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 14, 75 - 92, 29.04.2022

Tuğrul Özcan

https://doi.org/10.31765/karen.1053146

Öz

Kafkasya, XVIII. yüzyıldan itibaren Rusya’nın genel politikası dahilinde önemli bir yere sahipti. Buranın otoktan halklarından biri olan Ermeniler, yaşadıkları coğrafya açısından söz konusu poli-tika gereğince Rusya’nın yakın takibindeydiler. Bölgede hakimiyet tesis etmek kadar, Ermenilerin hamiliğini üstlenmenin de prestij açısından önemli olduğu bu coğrafya, Rusya’nın genel politikası sebebiyle devletlerarası birçok anlaşmazlığın kaynağı olmuştur. XIX. yüzyılın başlarından itibaren Rusya’nın, Kafkasya’da kendisine bağlı büyük bir Ermeni vilayeti tesisine çalışması, ister istemez diğerleriyle birlikte Osmanlı Devleti’ni de fazlasıyla rahatsız etmiştir. XIX. yüzyılda yapılan Os-manlı-Rus, İran-Rus savaşlarından sonra çevrede bulunan Ermenilerin Kafkasya’da belirli bir noktada toplanması ve bazı Hıristiyan unsurların da buraya getirilmesi ile bölgedeki insan varlığı-na bağlı dengeler, Osmanlı Devleti’nin aleyhinde bir seyir almıştır. Bu ise Kafkasya’da söz sahibi olan Osmanlı, Rusya ve İran gibi devletleri askerî, siyasi ve diplomatik açılardan karşı karşıya getirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kafkasya, Ermeniler, Rusya, Ermeni

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Belgeleri: Ayniyat Defteri [AD], Hatt-ı Hümayun [HAT], Cevdet Hariciye [C.HR.], Mühimme Defteri [MD, A-{DVNSMHM], Hariciye Mektubî Kalem [HR.MKT.].
• Açıkkaya, Savaş (2010), “Çarlık Rusyası Hâkimiyetindeki Azerbaycan Türklerinde Ulus Bilincinin Gelişmesinin Temel Dinamikleri”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 28, 403-420.
• Ahmed Lûtfî Efendi (1999), Vak’anüvis Ahmet Lûtfî Efendi Tarihi, (Yay. Haz. Ahmet Hezarfen-Yücel Demirel), I-IV, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Ahmed Muhtar Paşa (1928), Türkiye Devleti’nin En Mühim ve En Meşhûr Esfârından H. 1244-1245 (M. 1828-1829) Türkiye-Rusya Seferi ve Edirne Muâhedesi, Ankara: Büyük Erkân-ı Harbiye Reisliği Matbaası.
• Akçura, Yusuf (1985), Osmanlı İmparatorluğunun Dağılma Devri, Ankara: Türk Tarik Kurumu Yayınları.
• Allen, W.E.D. (1966), Poul Muratoff, 1828-1921 Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi, Ankara: Genel Kurmay Basımevi.
• Aslan, Yavuz (2001), “Rus İstilasından Sovyet Ermenistan’ına Erivan (Revan) Vilayetinin Demog-rafik Yapısı (1827-1922), Yeni Türkiye (Ermeni Özel Sayısı II), 38, 1017-1028.
• Atkin, Muriel Ann (1978), The Khanates of Eastern Caucaus and the Origins of the First Russo-Iranian War, Doctor of Philosophy, New Haven: The University of Yale.
• Atkin, Muriel Ann (1980), Russia and Iran (1780-1828), Minneapolis: The Universite of Minneso-ta Press.
• Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü (1995), Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar’da ve Ana-dolu’da Ermeni Mezalimi (1906-1918), I, Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Baykara, Hüseyin (1975), Azerbaycan İstiklal Mücadelesi Tarihi, İstanbul: Azerbaycan Halk Yayın-ları.
• Beşiroğlu, İntikam (2001), “19-20. Yüzyıllarda Ermenistan’daki Azeri Türklerinin Göç Ettirilmesi ve Soykırım Gerçekliği”, Avrasya Dosyası, (Azerbaycan Özel Sayısı), VII/1, 454-468.
• Beydilli, Kemal (1988), “1828-1829 Osmanlı Rus Savaşında Doğu Anadolu’dan Rusya’ya Göçürü-len Ermeniler”, Tarih Belgeleri Dergisi, XIII/17, 365-469.
• Beydilli, Kemal (1995), II. Mahmud Devrinde Katolik Ermeni Cemaati ve Kilisesinin Tanınması (1830), (Yay. Şinasi Tekin ve Gönül Alpay Tekin), Boston: Harward Üniveristesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü.
• Cabağı, Vassan Giray (1967), Kafkas-Rus Mücadelesi, İstanbul: Baha Matbaası.
• Çapraz, Hayri (2012), “19. Yüzyılda Rusya’nın Karabağ Politikası”, Belgi, 3, 231-240.
• De Kay, James Ellswort (2009), 1831-1832 Türkiye’sinden Görünümler, (Çev. Serpil Atamaz Ha-zar), Ankara: ODTÜ Yayıncılık.
• Demirel, Muammer (2005), “1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Doğu Anadolu’dan Rusya’ya Gö-çürülen Ermenilerin Geri Dönüşü”, XIV. Türk Tarih Kongresi (9-13 Eylül 2002), II/1, Anka-ra: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 263-278.
• Gülsoy, Ufuk (1993), 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rumeli’den Rusya’ya Göçürülen Reaya, İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Güner, İbrahim (1997), “Kafkaski Kalender Yıllığı’ndaki Iğdır’la İlgili Nüfus Verilerine Coğrafi Bir Yaklaşım”, Iğdır Tarihi Gerçekler ve Ermeniler Uluslararası Sempozyumu (24-27 Nisan 1995), Ankara: Iğdır Valiliği Kültür Yayınları, 127-146.
• Gvosdev, Nikolas K. (2000), Imperial Policies and Perspectives Towards Georgia (1760-1819), Oxford: St. Antony’s College.
• Hovannisian, Richard G. (1967), Armenia on The Road to Independance (1918), Los Angeles: Uni-versity of California Press.
• İlter, Erdal (1995), Türkiye’de Sosyalist Ermeniler ve Silahlanma Faaliyetleri (1890-1923), İstan-bul: Turan Yayıncılık.
• Karpat, Kemal (2010), Osmanlı Nüfusu (1830-1914), İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kevorkyan, Dikran (1983), “Uluslararası Terör Karşısında Türk Ermenilerin Düşünceleri”, Türk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, 115-119.
• Kızılkaya, Oktay (2007), “Revan (Erivan) ve Iğdır Yöresinde Demografik Yapının Ermeniler Lehi-ne Dönüştürülme Süreci (1828-1920)”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, I/22, 299-311.
• Kocabaşoğlu, Uygur (1989), Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerikan Misyoner Okulları, İstanbul: Arba Yayınları.
• Kodaman, Bayram (1983), Şark Meselesi Işığı Altında Sultan II. Abdülhamit’in Doğu Anadolu Poli-tikası, İstanbul: Orkun Yayınevi.
• Kurat, Akdes Nimet (1993), Rusya Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Küçük, Cevdet (1982), “Ermeni Meselesi Karşısında Sultan II. Abdülhamid’in Tutumu ve Anado-lu’daki Ermeni Nüfusu”, Türk Kültürü, 20/239, 864-873.
• McCarthy, Justin (1995), Ölüm ve Sürgün [Osmanlı Müslümanlarına Karşı Yürütülen Ulus Olarak Temizleme İşlemi (1821-1922)], (Çev. Bilge Umar), İstanbul: İnkılap Yayınevi.
• Mehmetzade, Mirza Bala (1938), Milli Azerbaycan Hareketi, Berlin: Fırka Divanı Yayınları.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1992), XXXVIII, İstanbul: Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yayınları.
• Özcan, Tuğrul (2014), Sosyal ve Ekonomik Etkileri Açısından 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı, Anka-ra: Gece Kitaplığı Yayınları.
• Özder, M. Adil (1971)., Artvin ve Çevresi (1828-1921 Savaşları), Ankara: Ay Matbaası.
• Puşkin, Aleksander Sergeyeviç (1993), Erzurum Yolculuğu, (Çev. Zeki Baştımar), Ankara: Yaba Yayınları.
• Saray, Mehmet (1985), “Türk-Sovyet Münasebetleri ve Ermeni Meselesi”, Tarih Boyunca Türkle-rin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984), Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 125-131.
• Saray, Mehmet (1996), Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Saray, Mehmet (2003), Ermenistan ve Türk-Ermeni İlişkileri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Ede-biyat Fakültesi Yayınları.
• Sarıahmetoğlu, Nesrin (2006), Azeri-Ermeni İlişkileri (1905-1920), Ankara. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sonyel, Salahi R. (2007), Türk-Ermeni Çıkmazı Barışma Ümitleri, (Çev. Hasan Ünal), Londra: Kıb-rıs Türk Cemiyeti Yayınları.
• Soofizadeh, Abdolvahid (2017), “Kaçar ve Osmanlı Devletleri Arasında Belirsiz Sınır Meseleleri”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 42, 437-449.
• Sumner, Bernard H. (1965), Peter the Great and Ottoman Empire, Hamden: Archon Books. Toksoy, Nurcan (2007), Revan’da Son Günler (Türk Yönetiminden Ermeni Yönetimine), Ankara: Orion Kitabevi.
• Toumarkine, Alexandra (2001), “Geçmişte ve Günümüzde Kuzey Kafkasya’nın Jeopolitik Önemi”, Çerkeslerin Sürgünü (21 Mayıs 1864), Ankara: Kafkas Derneği Yayınları, 178-191.
• Türkmen, Zekeriya (2004), “XIX. Yüzyıl Başlarında Rusya’nın Güney Kafkasya Politikası (1800’lerin Başından 1828 Türkmençay Antlaşmasına Kadar)”, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10, 10-24.
• Uçarol, Rıfat (1993), “Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan 1839’a Kadar Osmanlı İmparatorluğu”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, XII, İstanbul: Çağ Yayınları, 179-426.
• Uçarol, Rıfat (2000), Siyasi Tarih (1789-1999), İstanbul: Filiz Kitabevi.
• Verdiyeva, Hacar Y. (2002), “İrevan (Revan) Vilayetindeki Demografik Değişiklikler Üzerine”, Türkler, (Çev. Bilgehan Atsız Gökdağ), XIX, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 175-180.
• Vivadi Umudlu (2004), Şimali Azərbaycanın Çar Rusiyası Tərəfindən İşğalı Və Müstəmləkəçilik Əleyhinə Mübarizə (1801-1828), Bakı: Elm Neşriyat.
• Yılmazçelik, İbrahim (1987), “XIX. Yüzyılda Anadolu’da Ermenilerin Sosyal ve İktisadi Durumları Hakkında Bazı Belgeler”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, I/1, s. 238-268.