II. DÜNYA SAVAŞI SONRASINDA: TÜRKİYE’DE YAŞANAN SOSYAL VE SİYASAL DEĞİŞİMLERDE İSMAİL KEMAL SATIR

Yıl 2023, Cilt: 1 Sayı: 1, 33 - 52, 08.06.2023

Muhibbe Erdoğan

Öz

II. Dünya Savaşı sonrasında tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de değişimler yaşanmaya başlanmıştır. Savaş sonrasında oluşan Batı- Sovyet blokları arasında bir seçim yapan Türkiye de Batı’nın yanında yer almayı seçmiştir. Bu yüzden hem çok partili hayata geçmek konusunda daha kararlı bir tutum içine girilmiş olup hem de Milli Mücadele’den beri mesafeli bir duruş sergilenen komünizm düşüncesine karşı daha sert önlemler alınmaya karar verilmiştir. Ayrıca din eğitiminin yeniden alınması da gündeme gelmiştir. Ülkede yaşanan bu süreçler de 1943 yılından beri siyasi hayatın içinde bulunan İsmail Kemal Satır’ı etkilemiştir. Özellikle çok partili hayata geçiş ve komünizmle mücadele konusunda kesin düşünceleri olan Satır, her ortamda düşüncelerini dile getirmiştir. Ancak Kemal Satır’ın düşünce dünyasını sadece yaşanan süreçler değil aynı zamanda da Cumhurbaşkanı ve CHP Genel Başkanı İsmet İnönü’nün bu süreçlerde aldığı tavır da etkilemiştir. Bunun en güzel örnekleri de çok partili hayata geçiş ve din eğitimidir. Başta çok partili hayata geçişe karşı olan Satır, İnönü’nün bu görüşü savunmayanları gözden çıkardığını anlayınca en azından İsmet İnönü’nün bulunduğu ortamlarda bu görüşü savunmaya başlamıştır. Aynı şekilde din eğitimi konusunda da irticadan korkmasına rağmen Kemal Satır sesiz kalmayı tercih etmiştir. Bu çalışmamızın alandaki diğer çalışmalardan farkı ise, olayları bir siyasetçi gözünden inceleyerek CHP içindeki değişik görüşleri göstermesidir.

Anahtar Kelimeler

II. Dünya Savaşı, komünizmle mücade, din eğitimi, çok partili hayata geçiş, İsmet İnönü, CHP

Destekleyen Kurum

ZONGULDAK BÜLENT ECEVİT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

AFTER WORLD WAR II.: AN EXAMINATION OF SOCIAL AND POLITICAL CHANGES IN TURKEY FROM THE PERSPECTIVE OF İSMAİL KEMAL SATIR

Öz

After World War II, changes began to occur in Turkey as well as in the rest of the world. Having made a choice between the Western-Soviet blocs formed after the war, Turkey also chose to stand by the West. For this reason, a more determined attitude towards multi-party life has been taken, and it has been decided to take tougher measures against the idea of communism, which has been keeping a distance since the National Struggle. In addition, the reintroduction of religious education has also come to the fore. These processes in the country also affected İsmail Kemal Satır, who has been in political life since 1943. Satır, who had definite thoughts on the transition to multi-party life and the fight against communism, expressed her thoughts in every environment. However, Kemal Satır's world of thought was influenced not only by the processes, but also by the attitude of the President and CHP Chairman İsmet İnönü during these processes. The best examples of this are the transition to multi-party life and religious education. Satır, who was against the transition to a multi-party system at first, realized that İnönü was sacrificing those who did not support this view, and started to defend this view, at least in the environments where İsmet İnönü was present. In the same way, Kemal Satır preferred to remain silent, although he was afraid of reaction in religious education. The difference of this study from other studies in the field is that it examines the events from the perspective of a politician and shows different views within the CHP.

Anahtar Kelimeler

II. World War, religious education, struggle aganist communism, transition to multi-party life, İsmet İnönü, CHP

Kaynakça

• 1. Arşivler
• BCA, 490,1,0,0,343,1438,1,66.
• CİİA, 02000235,44,757476.
• TBMM Arşivi, SM, 1302,1,7.
• TBMM Arşivi, Hal Tercümesi, 1302,1,7.
• 2. Resmi Yayınlar
• TBMM Tutanak Dergisi, 8. Dönem, 3. Cilt, 13. Birleşim, 1. Oturum (6. Aralık 1946), 7 Sayılı Seyhan Milletvekilliğine Seçilen Dr. Kemal Satır’ın Seçim Tutanağı Hakkında Tutanakları İnceleme Komisyonu Raporu.
• TBMM Tutanak Dergisi, 8. Dönem, 4. Cilt, 47. Birleşim, 1. Oturum (20 Şubat 1947), 89 Sayılı İş Kazalarıyla Meslek Hastalıkları ve Analık Sigortaları Hakkındaki 4772 Sayılı Kanunun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesine Dair Kanun Tasarısı ve Sağlık ve Sosyal Yardım Komisyonu Raporu.
• TBMM Tutanak Dergisi, 8. Dönem,11. Cilt, 47. Birleşim, 1. Oturum (14 Nisan 1948), 109 Sayılı Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Kuruluş ve Memurları Kanununa Bazı Hükümler Eklenmesine Dair Olan 4862 Sayılı Kanuna Bağlı 1 ve 2 Sayılı Cetvellerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun Tasarısı ve Sağlık ve Sosyal Yardım Komisyonu Raporu.
• TBMM Tutanak Dergisi, VIII. Dönem, 5. Cilt, 57. Birleşim, (7 Mayıs 1947), 113-114.
• 3. Süreli Yayınlar
• Akşam. “Ankara’da Faaliyet”, (29 Haziran 1946), 2.
• Akşam. “Ankara’da Halk Partisinin Ocakları”, (15 Temmuz 1946), 2.
• Akşam. “C.H. Partisi Meclis Grupu Seçim Kanununun Tadili Teklifini Kabul Etti”, (10 Ocak 1947), 1.
• Akşam. “Seçim Emniyeti”, (21 Mayıs 1948), 1.
• Akşam. “Seçim Emniyeti”, (21 Mayıs 1948), 2.
• Akşam. “Komünizmle Mücadele: Ankara’da Dün Büyük Bir Nümayiş Yapıldı”, (28 Aralık 1947), 1.
• Cumhuriyet. “Cumhurbaşkanı İsmet İnönü: Kör Bağnazlığın Gereği Yok”,(24 Mayıs 2010), 10.
• Ulus.“Yurtta Mebus Seçimi Dün Sona Erdi”,(1 Mart 1943), 4.
• Ulus. “Türkiye Büyük Millet Meclisi Yedinci Devre İntihabında: Namzet Gösterilip Kazanarak Mebus Olanların Adları”, (1 Mart 1943), 4.
• Ulus. “Yeni C.H.P. Ocakları: Ankara’da Güzel Bir Törenle Dört Ocak Açıldı”, (15 Temmuz 1946), 1.
• Ulus. “Ankara’da 4 Yeni Ocak Açıldı”, (15 Temmuz 1946), 3.
• Ulus.“Seçim Çevrelerinde: Bakanlarımızın Halkla Temasları”, (29 Haziran 1946), 1.
• Ulus.“Seçim Çevrelerinde: Bakanlarımızın Halkla Temasları”, (29 Haziran 1946), 1.
• Ulus. “Parti Müfettişimizin İlçelerdeki Temasları”, (13 Temmuz 1946), 3.
• Ulus. “Parti Müfettişimizin İlçelerdeki Temasları”, (13 Temmuz 1946), 3.
• Ulus. “C.H.P. lilerin Toplantısı: Ankara İlçelerinde Güzel Tezahürler”, (14 Temmuz 1946), 1.
• Ulus. “C.H.P. lilerin Toplantısı: Ankara İlçelerinde Güzel Tezahürler”, (14 Temmuz 1946), 1.
• Ulus. “C.H.P. lilerin Toplantısı”, (14 Temmuz 1946), 3.
• Ulus. “C.H.P. lilerin Toplantısı”, (14 Temmuz 1946), 3.
• Ulus. “Yeni C.H.P. Ocakları: Ankara’da Güzel Bir Törenle Dört Ocak Açıldı”, (15 Temmuz 1946), 1. Ulus, “Ankara’da 4 Yeni Ocak Açıldı”, (15 Temmuz 1946), 3.
• Ulus. “C.H.P. nin Milletvekili Adayları: Genel Başkan Aday Listesini Dün İlân Etti” (19 Temmuz 1946), 4.
• Ulus. “Çubuk’ta Dün Yapılan Toplantı”, (20 Temmuz 1946), 3.
• Ulus. “Ankara’da: Seçim Sukûnet İçinde Yapıldı”, (22 Temmuz 1946), 1.
• Ulus. “Tasnifi Tamamlanan Yerlerden Alınan Haberlere Göre: 46 İlde Seçimi C.H.P. Kazandı”, (23 Temmuz 1946), 4.
• Ulus. “B. M. Meclisindeki Görüşmeler: Mahalle Muhtar Seçimi Kanunu Kabul Edildi”,(8 Mayıs 1947), 5.
• Ulus. “C.H.P. İstanbul İl Kongresi Toplandı”, (16 Mayıs 1948), 1.
• Ulus. “Fakültedeki Tahkikat Meselesi”, (23 Aralık 1947), 1.
• Ulus. “Fakültedeki Tahkikat”, (23 Aralık 1947), 2.
• Ulus. “Gençler Dün Komünistlik Aleyhine Bir Toplantı Yaptı: Büyük Heyecanla Kızıl İdeoloji Bir Daha Takbih Edildi”, (28 Aralık 1947), 1. Ulus, “Gençler Dün Komünistlik Aleyhine Bir Toplantı Yaptı”, (28 Aralık 1947), 4. Ulus, “Aşırı Solcu Hocalar Hakkında: Prof. Dirisu’nun Ulus’a Demeci”, (28 Aralık 1947), 1.
• Ulus. “Prof. Dirisu’nun Ulus’a Demeci”, (28 Aralık 1947), 3.
• Vakit. “Seçim Dün Neticelendi”,(1 Mart 1943), 2.
• Vakıt, “C.H.P. Adayları Bu Akşam İlân Edilecek”, (18 Temmuz 1946), s.1.
• Vakıt.“C.H.P. Adayları”, (18 Temmuz 1946), 7.
• Vakıt- Yeni Gazete. “Ankara Gençliğinin Dünkü Nümayişleri: “Komünizmi Nerede Bulursak Yok Edeceğiz! Diye Andiçtiler”, (28 Aralık 1947), 1.
• Vakıt- Yeni Gazete. “11’e Kadar Gelen Haberler: Ankara Gençlerinin Dünkü Nümayişleri”, (28 Aralık 1947), 2.
• Yeni Adana. “Seçimleri Cumhuriyet Halk Partisi Ekseriyetle Kazanmıştır: C.H.P. Adayları Ankara’da 20 Bin, Şehrimizde Yüzde 70 Fazlâsiyle Kazanmıştır”, (22 Temmuz 1946), 1.
• Yeni Adana. “İlimizde Seçimi: Cumhuriyet Halk Partisi Adayları Kazanmıştır”, (23 Temmuz 1946), 1. Yeni Adana, “İlimizdeki Seçimin Neticeleri”, (23 Temmuz 1946), 3.
• Yeni Adana. “C.H.P. Seçimleri Çoğunlukla Kazandı: Istanbulda Tasnif Sonucu İlân Edildi. C.H.P. 5, D.P. 15 ve 3 Bağımsız Milletvekili Seçildi: İlimizde Tasnifin Son Neticeleri Alındı”, (24 Temmuz 1946), 1.
• Yeni Adana. “Seçim Kanunu Tasdik Edildi”, (14 Temmuz 1948), 1.
• Yeni Adana. “Ankara Yüksek Tahsil Gençliği Bu Sabah Komünizm Aleyhinde Bir Nümayiş Yaptı: Onbinlerce Genç Bir Sel Halinde Dil, Tarih ve Çoğrafya Fakültesine Giderek Binayı İşgal Ettiler. Gençler(Rektör İstifa Etsin, Komünist Öğretmen İstemiyoruz, Kahrolsun Komünistler) Diye Bağırıyordu”, (27 Aralık 1947), 1.
• “Yeni Adana.“Son Ankara Nümayişi Hakkında: Ankara Valiliğinin Tebliği”, (29 Aralık 1947), 1.
• Yeni Adana. “Millî Eğitim Müzakereleri Sırasında: Komünizme Karşı Gençliğin İnfialleri Takdir Edildi”, (30 Aralık 1947), 1.
• Yeni Adana. “Bütçe Görüşmeleri: Millî Eğitim ve Bayındırlık Büdçeleri Kabul Edildi”, (30 Aralık 1947), 2.
• Yeni Adana. “Sol Propaganda Yapmaktan: İki Öğretim Üyesi3 Aya Mahkûm Oldu”, (11 Şubat 1950), 1.
• Yeni Sabah. “Maksad Yine, İktidarda Kalmak Fakat…”, (2 Mayıs 1948), 1.
• Yeni Sabah. “Maksat Yine, İktidarda Kalmak Fakat…”, (2 Mayıs 1948), 3.
• Yeni Sabah. “Yeni Seçim Tasarısı”, (3 Mayıs 1948), 1.
• Yeni Sabah. “Yeni Seçim Tasarısı”, (3 Mayıs 1948), 5.
• Yeni Sabah. “Hem İktidarda Kalmak Hem Şikâyet Etmek..”, (10 Mayıs 1948), 1.
• Yeni Sabah. “Hem İktidarda Kalmak Hem Şikâyet Etmek”, (10 Mayıs 1948), 3.
• Yeni Sabah. “C.H.P. İl Kongresi Dün Sabah Toplandı”, (16 Mayıs 1948), 1.
• Yeni Sabah. “C.H.P. Kongresi”, (19 Mayıs 1948), 5.
• Yeni Sabah. “Halk Partisinde: Müfritler Yine Vaziyete Hâkim Oluyorlar”, (11 Mayıs 1948),1.
• 4. Kitaplar
• Barutçu, Faik Ahmet. Siyasi Anılar, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1977.
• Berkes, Niyazi.Unutulan Yıllar, yay. haz. Ruşen Sezer, İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
• Bilâ, Hikmet. CHP Tarihi (1919- 1979), Ankara: DMS Doruk Matbaacılık Sanayii, 1979.
• Boratav, Korkut.Türkiye İktisat Tarihi 1908-2009, Ankara: İmge Kitabevi, Nisan 2012.
• Çavdar, Tevfik.Türkiye Ekonomisinin Tarihi 1900-1960, Ankara: İmge Kitabevi, Eylül 2008.
• Çoker, Fahri.Türk Parlamento Tarihi: Millî Mücadele ve 1. Dönem Milletvekilleri, C.III,Ankara: TBMM Kültür, Sanat Ve Yayın Kurulu, 1995.
• Çufalı, Mustafa.Türk Parlamento Tarihi(1946-1950): Milletvekilleri Özgeçmişleri,C.III, Ankara: TBMM Kültür, Sanat Ve Yayın Kurulu, 2012.
• Doğan, Avni.Kurtuluş, Kuruluş ve Sonrası, İstanbul: Dünya Yayınları, 1964.
• Erim, Nihat. Günlükler C.I.haz. Ahmet Demirel. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
• Erkin, Feridun Cemal.Türk- Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi,Ankara: Başnur Matbaası, 1968.
• Eroğul, Cem.Demokrat Parti: Tarihi ve İdeolojisi,Ankara: İmge Kitabevi, 1998.
• Findley, V. Carter.Modern Türkiye Tarihi: İslam, Milliyetçilik ve Modernlik 1789-2007,çev. Güneş Ayas, İstanbul: Timaş Yayınları, Ekim 2011.
• Hablemitoğlu, Necip. Milli Mücadelede Yeşil Ordu Cemiyeti, İstanbul: Birharf Yayınları, Ocak 2006.
• Heper, Metin.İsmet İnönü: Yeni Bir Yorum Denemesi,çev. Sermet Yalçın. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999.
• İnönü, İsmet. Defterler, C.I.haz. Ahmet Demirel, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008.
• Kili, Suna. 1960-1975 Döneminde Cumhuriyet Halk Partisi’nde Gelişmeler: Siyaset Bilimi Açısından Bir İnceleme, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 1976.
• Öcal, Mustafa.Osmanlıdan Günümüze Türkiye’de Din Eğitimi: -Mukaddime Kitap-.İstanbul: Dergâh Yayınları, Nisan 2007.
• Öymen, Altan.Değişim Yılları,İstanbul: Doğan Kitap, Şubat 2018.
• Toker, Metin. Demokrasimizin İsmet Paşalı Yılları 1944-1973: Tek Partiden Çok Partiye 1944-1950,Ankara: Bilgi Yayınevi, Eylül 1990. Tunçay, Mete. Türkiye’de Sol Akımlar (1908-1925), Ankara: Bilgi Yayınevi,Mayıs 1978.
• Tunçay, Mete.Türkiye’de Sol Akımlar-II (1925-1936),y.y.: BDS Yayınları, t.y.
• Turan, Şerafettin.İsmet İnönü Yaşamı, Dönemi ve Kişiliği,Ankara:Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2000.
• Yılmaz, Sami,İkinci Dünya Savaşı Sonrası Türkiye’de Sovyetler Birliği ve Komünizm Algısının Toplum ve Kurumların Biçimlenişindeki Etkisi,İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010,
• 5.Makaleler
• Akın, Rıdvan. “Türkiye’de Çok Partili Siyasal Hayata Geçiş ve Demokrat Parti İktidarı”, Türkler,ed. Hasan Celâl Güzel, vd.,16/1684-1706. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Ayhan, Halis. “Cumhuriyet Döneminde Din Eğitimi”, Cumhuriyet Dönemi Eğitim Politikaları Sempozyumu07-09 Aralık 2005,haz. Murat Alper Parlak. 343-352.Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2010.
• Bozdağlıoğlu, Yücel. “İsmet İnönü Hükümetlerinde Dış Politika: Hükümet Programları Üzerinden Bir Değerlendirme”, Ulusal Kahraman Devlet Adamı İsmet İnönü Sempozyumu Bildirileri 25 Ekim 2018,haz. Engin Berber. 87-97.İzmir: Konak Belediyesi Yayınları, 2019.
• Çavdar, Tevfik. ”Demokrat Parti”.Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi,yay. haz. MüctebaAnğ, vd.,8/,2060-2075. İstanbul: İletişim Yayınları, 1983.
• Çaylak,Adem- Nişancı, Şükrü. “Türkiye de Çok Partili Siyasal Sürece Giriş: Demokrasiye Geçiş Mi Siyasal Rejimin Restorasyonu Mu?”.Osmanlı’dan İkibinli Yıllara: Türkiye’nin Politik Tarihi(İç ve Dış Politika),ed.Adem Çaylak vd.303-343. Ankara, Savaş Kitap, 2011.
• Çelik, Ahmet, “Soğuk Savaş Başlarında Türkiye’de Anti- Komünizm Etkisinde Milliyetçilik ve Din”.Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.30, S.1, Ocak 2020, 399-411. Duru, Kâzım Naim. “Yobazlık ve Yobazlar,” Büyükdoğu,(30 Kasım 1945), 3.
• Duru, Kâzım Naim. “Diyanet İşleri”, Büyükdoğu,(20 Eylül 1946), 5.
• Koçak, Cemil. “Siyasal Tarih (1923-1950)”, Yakınçağ Türkiye Tarihi 1908-1980,haz. Sina Akşin vd. 1/127-214. İstanbul: Milliyet Kitaplığı, 2005.
• Korkmazcan, N. Selcen, “Soğuk Savaş Başlangıcında Dış Etkenlerin Türkiye’de Toplumsal Değişim ve Dönüşüme Etkileri”, Türkiye Cumhuriyeti’nin Ekonomik ve Sosyal Tarihi Sempozyumu26-28 Kasım 2015, yay. haz. Erdem Ünlen. 1673-1694. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2017.
• Özüçetin,Yaşar. “Demokrasiye Geçiş, Demokrat Partinin Kuruluşu, 1946 Seçimleri”, Türkler,ed. Hasan Celâl Güzel, vd.,16/1408-1426. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002. Saraçoğlu, Cemaleddin A., “İnönü “C.H.P.” Başkanı Kaldıkça”, Yeni Sabah,(6 Mayıs 1948), 1,3.
• Saraçoğlu, CemaleddinA.,“Yazdı-Bozdu Tahtası”, Yeni Sabah,(9 Mayıs 1948), 1,3.
• Semo, Cafer, “Seçim Kanunu Etrafında: Seçim Kanununda “Nisbî” UsulûnKabulûnü İstiyoruz”, Büyükdoğu,(2 Nisan 1948), 1,2.
• Sencer, Muzaffer. “Din ve Toplum”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, yay. haz. MüctebaAnğ, vd., 2/560-569. İstanbul: İletişim Yayınları, 1983.
• Seydi, Süleyman. “1939-1945 Dönemi İç ve Dış Politika”. Osmanlı’dan İkibinli Yıllara: Türkiye’nin Politik Tarihi(İç ve Dış Politika), ed. Adem Çaylak vd. 257- 302. Ankara, Savaş Kitap, 2011.
• Soysal, İlhami. “Dr. Kemal Satır: “Paşa Demokrasiye Geçmeye Kararlıydı”, Milliyet,(25 Aralık 1983), 9.
• Toker, Metin. “Hükûmet Merkezinde Hangi Taraf Kazanacak?” , Cumhuriyet,(21 Temmuz 1946), 2.
• Toker, Metin. “C.H.P. Genel Başkanı Ben Olsaydım!”, Milliyet,(30 Ağustos 1967), 2.
• Topuz, Hıfzı. “Türkiyede Din Tedrisatı Olamaz”, Hür Gençlik, S.3, (9 Mayıs 1947), 1,8.
• Türenç, Pınar. “Satır: 14 Mayıs’ın Mimarı İnönü’dür”, Milliyet,(14 Mayıs 1985), 8.
• Zühtü, Recep. “Vesikalar Konuşuyor: İşe Nasıl Başlandı”, Büyükdoğu,(9 Mayıs 1947), 13.
• 6. Tezler
• Erdoğan, Muhibbe, İsmail Rüştü Aksal’ın Siyasi Hayatı(1946-1950). Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Yılmaz, Sami, İkinci Dünya Savaşı Sonrası Türkiye’de Sovyetler Birliği ve Komünizm Algısının Toplum ve Kurumların Biçimlenişindeki Etkisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.