ERZURUM OVASI’NIN BATISINDA BİR URARTU MERKEZİ: KÜÇÜKÇAĞDARIŞ KALESİ

Yıl 2025, Sayı: 36, 847 - 870, 12.12.2025

Burak Bingöl

https://doi.org/10.56597/kausbed.1711203

Öz

Erzurum ili, coğrafi özellikleri ve stratejik konumu nedeniyle tarihin her döneminde yerleşim görmüş olup, Demir Çağı’nda Diauehi Krallığı ve Urartu Devleti arasındaki mücadelelere sahne olmuştur. Bu mücadelelerin galibi olan Urartu, bölgede kalıcı olmak isteyerek birçok kale kurmuş ve var olanları tahkim etmiştir. Çalışma konumuzu oluşturan Küçükçağdarış Kalesi de sonradan Urartu tarafından tahkim edilen bir kale olup, ilk kez İlk Tunç Çağı’nda kurulmuş ve Orta Demir Çağı’nda Urartu kale gelenekleri ile donatılarak kullanılmaya devam etmiştir. Kalede dikkati çeken mimari unsurlar: sarnıçlar, kaya basamaklı su tüneli, kutsal alanlar ve açık hava tapınağı olarak sıralanabilir. Bu Çalışmada Küçükçağdarış Kalesi’nin konumu, stratejik durumu, fiziki özellikleri tanımlanmıştır. Ayrıca kalenin mimari özellikleri ve keramik verisi de değerlendirilerek tarihsel süreçteki yeri vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Erzurum , Demir Çağı , Urartu Devleti , Diauehi Krallığı , Kale Mimarisi

An Urartian Center in the West of the Erzurum Plain: Küçükçağdarış Castle

Öz

Erzurum province, due to its geographical features and strategic location, has been settled throughout history and was the scene of struggles between the Diauehi Kingdom and the Urartian State during the Iron Age. The victorious Urartian sought to establish a permanent presence in the region, constructing numerous castles and fortifying existing ones. The subject of our study, Küçükçağdarış Castle, is also a fortress later fortified by the Urartian, originally built during the Early Bronze Age and continued to be used during the Middle Iron Age, adorned with Urartian castle traditions. Notable architectural features of the castle include cisterns, a rock-cut water tunnel, sacred areas, and an open-air temple. In this study, the location, strategic position, and physical characteristics of the Küçükçağdarış Castle have been defined. Additionally, the castle's architectural features and ceramic data have been evaluated to highlight its role in the historical process.

Anahtar Kelimeler

Erzurum , Iron Age , Urartian Kingdom , Diauehi Kingdom , Castle Architecture

Kaynakça

• Adontz, N. (1946). Histoire d'Arménie: les origines, du xe siede au VIe av. J.C. Paris: Imprimerie de Navarre.
• Amiran, R. (1952). Connections between Anatolia and Paletsine in the EBA. Israel Exploration Journal, 2, 89 - 103.
• Aydın, N. (1991). Güzelhisar Urartu kitabesi. Belleten, 55(213), 323 - 329.
• Bingöl, A. (2014). Hurri’lerin siyasi organizasyonları. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6(1), 115-134.
• Bingöl, B. (2024). Yazılı ve Arkeolojik kaynaklar ışığında Demir Çağı'nda Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nin ulaşım ağı. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Bingöl, B. ve Günaşdı, Y. (2024). Eski Çağ’da Erzurum: Horasan - Köprüköy - Pasinler yol ağı ve kuzey - güney rotaları. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 13(4), 1495-1518.
• Bingöl, B. ve Nişancı, B. 2024. Demir Çağı’nda Iğdır Ovası’nın ulaşım ağı ve tarihsel önemi. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 12(41), 532-558.
• Bittel, K. (1945). Önasya tarih öncesi çağlar: Mısır, Filistin, Suriye. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Burney, C. A. (1958). Eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronze Age. Anatolian Studies, 8, 157 - 209.
• Burney, C. A. (1977). From village to empire: an ıntroduction Near Eastern archaeology. Oxford: Phaidon.
• Burney, C.A. and Lang D.M. (1971). The peoples of the hills. London: Cambridge University Press.
• Cavaignac, E. (1965). “La Chronologic des XIVe et XIIIe Siecles d’apres les Derniers Travaux”. An Ar, II(I), 161 - 173.
• Ceylan, A. (1994). M.Ö. II. binde devletlerarası ilişkiler. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Ceylan, A. (2002). Yazılıtaş - Horasan. Çağlayan Aras, 1(1), 14 - 15.
• Ceylan, A. (2003). 2001 yılı Erzincan, Erzurum ve Kars illeri yüzey araştırmaları. 20. Araştırma Sonuçları Toplantısı - II -, içinde (ss. 311 - 324) Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ceylan, A. (2008). Doğu Anadolu araştırmaları (Erzurum - Erzincan - Kars - Iğdır) (1998 - 2008). Erzurum: Güneş Vakfı Yayınları.
• Ceylan, A. (2015). Doğu Anadolu araştırmaları - II Erzurum – Erzincan – Kars – Iğdır 2008 - 2014. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, A. (2019). Urartu’da kaya işaretli kalelerden Çadırkaya Kalesi. K. Taşcı, K. Altın ve S. Kaymakçı (Ed.) Uluslararası Erzincan Sempozyumu Bildiriler Kitabı. içinde (ss. 27-54). Erzincan: Erzincan Valiliği.
• Ceylan, A., Bingöl, A. ve Karageçi, M. (2018). Eskiçağda Kars kaleleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, A. ve Günaşdı, Y. (2017). Erzurum ve çevresindeki Urartu yazıtlarının tarihi açıdan değerlendirilmesi. Akademik Tarih Ve Düşünce Dergisi, 4(13), 313-350.
• Ceylan, A. ve Günaşdı, Y. (2018). Erzurum’un Eskiçağ kaleleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, A. ve Üngör, İ. (2018). Eskiçağ’da Erzincan kaleleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, A., Morkoç, A. ve Kalmış, G. (2021). Erzurum höyükleri ve yerleşmeleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, N. (2022). Erzurum ve Erzincan çevresindeki Urartu Dönemi kaya basamaklı su tünelleri. XVIII. TTK Kongresi, IV, 569-598.
• Ceylan, N. (2023). Erzurum ve Erzincan çevresindeki Urartu Dönemi kaya basamaklı su tünelleri II. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, (50), 243 - 268.
• Cornelius, F. (1973). Geschichte der Hethiter. Dramstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
• Dumlu, A., ve Bingöl, B. (2023). Erzurum/Aşkale Turaç kaleleri. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12(1), 290-313.
• Dyson, R. H. (1968). The archaeological evidence of the second millenium B.C. on the Persian Plateu. Cambridge Ancient History 2, in (pp. 14 - 16). Cambridge.
• Dzaparidze, O. M. (1964). The culture of early agrucultural tribes in the territory of Georgia. VII. International Congress of Anthropological and Ethnological Sciences, in (pp. 2 - 9), Moscow.
• Forrer, E. (1931). Hajasa - Azzi. Caucasica, IX, 1 - 24.
• Garstang, J. and Gurney O. R. (1959). The geography of the Hittite Empire. London: British Institute at Ankara.
• Garstang, J. (1943). Hittite Military Roads in Asia Minor. AJA, 47(1), 35 - 62.
• Goetze, A. (1957). Kleinasien in kulturgeschichte des alten orients III. München: C. H. Beck'sche Verlagsgesellschaft.
• Goetze, A. (1967). Die annalen der Mursilis. MVAEG 38, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
• Grayson, A. K. (2002/I). Assyrian rulers of the early first millennium BC I (1114– 859 BC). Toronto: University of Toronto.
• Grayson, A. K. (2002/II). Assyrian rulers of the third and second millennia BC. II (858 - 745BC), Toronto: University of Toronto.
• Günaşdı, Y. (2013). Karasu (Yukarı) Havzasındaki tarihi ve arkeolojik veriler. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Günaşdı, Y. (2015). Erzincan Sırataşlar Kalesi. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 5(9), 113 - 131.
• Günaşdı, Y. ve Küçükyıldız, İ. (2021). 2019 yılı Ağrı ili, Eleşkirt ilçesi Yüzey araştırması ve bir değerlendirmesi. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10 (1), 557 - 577.
• Günaşdı, Y. ve Küçükyıldız, İ. (2023). Erken Demir Çağ’da Pasin Ovası’nda önemli bir Diauehi Ülkesi: Baltulhi. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 32, 779-814.
• Günaşdı, Y., Üngör, İ. ve Özgül, O., (2023). Eleşkirt ilçesinde önemli bir Urartu merkezi: Güneykaya Kalesi. İ. Albayrak, L. Gürkan Gökçek, N. Yıldırım, K. Toptaş (Ed.) Prof. Dr. Salih Çeçen’e Armağan, içinde (71-83), Anakara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
• Harmankaya, S. ve Tanındı, O. (1996). Türkiye Arkeolojik yerleşmeleri. İstanbul: Ege Yayınları.
• Işık, K. (2021). A recently discovered Urartian Stele dedicated to the God Ua from Avnik/Erzurum in East Turkey. Ajnes XV(1 - 2), 156–162.
• Kalmış, G. (2019). Erzurum’da önemli Bir Tunç Çağı merkezi: Aşkale Höyük. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 6 (4), 2028 - 2053.
• Karageçi, M. ve Günaşdı, Y., (2019). Erzurum’da önemli bir Urartu Kalesi: Harami Kale. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi, 24, 649 - 667.
• Konyalı, İ. H. (1980). Abideleri ve kitabeleri ile Erzurum tarihi. İstanbul: Ercan Matbaası.
• Kozbe, G., Ceylan, A. vd. (2008). Türkiye arkeolojik yerleşmeleri - 6a - b Demir Çağları. İstanbul: Ege Yayınları.
• Kökten, İ. K. (1953). 1952 yılında yaptığım tarih öncesi araştırmaları hakkında. DTCFD - XI(2 - 4), 177 - 209.
• Krupnov, F. I. (1964). The most archaic culture of the Caucasus and the Caucasian Community. Soviet Anthropology and Archaeology, III, 31 - 42.
• Küçükyıldız, İ. (2022). Kazı ve yüzey araştırmaları ışığında Erzurum ve çevresinde Demir Çağ mimarisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Lang, D. M. (1970). Armenia. London: Allen & Unwin.
• Lehmann Haupt, C. F. (1928 - 1935). Corpus Inscriptionum Chaldicarum (CICh), 2. Bände, Berlin - Leipzig.
• Lloyd, S. (1956). Early Anatolia. Hamondsworth: Pelican.
• Luckenbill, D. D. (1926). Ancient records of Assyria and Babylonia (ARAB I). Volume. I, Chicago - Illinois.
• Luckenbill, D. D. (1927). Ancient records of Assyria and Babylonia (ARAB II). Volume. II, Chicago - Illinois.
• Maisler, B. and Stekelis, M. (1952). The Excavations at BethYerah (Khirbet el - Kerak) 1944–1946. Israel Exploration Journal, 2, 165-173.
• Melikişvili, G. A. (1954) Nairi - Urartu (Drevncvostocnye meterialy po istorii narodov Zakav - kaz’ja I).
• Melikişvili, G. A. (1960). Urartskie klinoobraznye nadpisi. Moskova: Akademija Nauk SSSR.
• Mellaart, J. (1958). The End of the Early Bronze Age in Anatolia and Aegean. AJA, 62, 9 - 33.
• Orthmann, W. (1968 - 69). Eine Urartaeische ınschrift in Avnik. Archiv für Orientforschung, 22, 77 - 78.
• Özgül, O. (2011). Eskiçağda (Yukarı) Aras Vadisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Özgül, O. (2015). Erzurum Tortum’da önemli bir Urartu kalesi: Kapıkaya. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 5(8), 69 - 92.
• Özgül, O. (2019). Yok edilen tarih Yollarüstü Kalesi. Uluslararası Erzincan Tarihi Sempozyumu 1, içinde (ss. 90 - 109), Erzincan: Erzincan Valiliği Yayınları.
• Özgül, O. ve Söylemez, B. (2021). Alalah belgeleri ışığında Amik Ovası ve çevresinde Hurri yer adları ve lokalizasyonları üzerine bir değerlendirme. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(4), 2496 - 2512.
• Payne, M. R. (2006). Urartu çivi yazılı belgeler kataloğu. İstanbul: Arkeoloji Sanat Yayınları.
• Pehlivan, M. (1990). Karaz ve Hurriler. 100. Yıl Üniversitesi Sosyal Bilgiler Dergisi, I, 168-176.
• Pehlivan, M. (1991). Hayaşa MÖ. XV – XIII. yüzyıllarda Kuzeydoğu Anadolu. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Piotrovskii, B. B. (1962). The Aeneolithic Culture of Trans - Caucasian in the third millennium B.C. VI. International Congress of Prehistoric and Protohistoric Sciences, 7, 360 - 366.
• Salvini, M. (1967). Nairi e Ur(u)atri: contributa alla storia della formazione del Regnodi Urartu. Roma: Ediz.dell'Ateneo.
• Schuler, E. Von (1965). Die Kaškäer, ein beitrag zur ethnographiedes Alten Kleinasien. Berlin: De Gruyter.
• Sevin, V. ve Oktay B. (1976). Yeşilalıç Urartu kutsal alanı ve kalesi. Anadolu Araştırmaları, 4, 367-393.
• Söylemez, B. (2022). Karaz Kültürü'nün Amik Ovası ve çevresindeki etkileri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Şenyürek, M. S. (1944). Anadolu’da bulunan iki yeni Paleolitik alete dair bir not. DTCFD, 2(2), 349 - 352.
• Taeschner, F. (2010). Osmanlı kaynaklarına göre Anadolu yol ağı. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Tarhan, M. T. (1978). M.Ö. XIII. yüzyılda Uruatri ve Nairi Konfederasyonları. Yayımlanmamış Doçentlik Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Tozlu, S. (1997). Trabzon - Erzurum - Beyazıt yolu (1850–1900), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Üngör, İ. (2018). Urartu Devleti’nin kuzey bölgesinde önemli bir kale: Tuzla Kalesi. Akademik Tarih Ve Düşünce Dergisi (Prof. Dr. Hüseyin Sever Armağan Sayısı), 5(17), 93 - 129.
• Üngör, İ. ve R. Torun, (2021). Erzincan ili Çayırlı ilçesinde tespit edilen tarihi ve arkeolojik merkezlerin değerlendirmesi. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, (Özel Sayı), 10, 95-112.
• Van Loon M. N. (1966). Urartian art ıts distinctive traits in the light of new excavations. İstanbul: Nederlands Historisch - Archaeologisch Instituut.
• Wright, G. E. (1937). The pottery of Palestine from the earliest times to the end of the Early Bronze Age. New Haven: American Schools of Oriental Research.