AMİK OVASI’NDA KARAZ KÜLTÜRÜ VARLIĞI: ARKEOLOJİK VERİLERE DAYALI BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2025, Sayı: 36, 969 - 1002, 12.12.2025

Beyazıt Söylemez , Oktay Özgül

https://doi.org/10.56597/kausbed.1711657

Öz

Doğu Afrika-Kızıldeniz çöküntü hattının kuzey ucunda bulunan Amik Ovası, Kafkaslar, Doğu Anadolu, Suriye, Filistin, Ürdün ve Mısır’a kadar olan bölgeler arasında bağlantı sağlayan bir konuma sahiptir. Bu stratejik konumunun yanı sıra uygun iklim şartları, verimli toprakları ve doğal kaynakları sayesinde eski çağdan günümüze kadar çeşitli topluluklara ev sahipliği yapmıştır. Erken Tunç Çağı ile birlikte hem Amanos ve Kurt Dağları ile çevredeki platoların sağladığı yayla hem de Amik Ovası’nın sulak tarım alanlarının onlara sağladığı avantajlardan yararlanmak isteyen Karaz Kültürü toplulukları tarafından bu bölge yoğun olarak iskân edilmiştir. Çok geniş bir alana yayılan bu kültürün izlerine Amik Ovası ve çevresindeki çok sayıda yerleşmede rastlanmıştır. Bu çalışmada Karaz Kültürü’nün uzun bir tarihsel süreç içerisinde güneye yayılımında önemli bir yerleşim bölgesi olan Amik Ovası’nın oynadığı rolün incelenmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Amik Ovası , Karaz Kültürü , Andiron , Kırmızı-Siyah Açkılı Seramik

The Presence of the Karaz Culture in the Amuq Plain: An Evaluation Based on Archaeological Evidence

Öz

Located at the northern end of the East Africa-Red Sea depression line, the Amuq Plain is a link between the Caucasus, Eastern Anatolia, Syria, Palestine, Jordan and Egypt. In addition to this strategic location, it has been home to various communities from ancient times to the present day thanks to its favorable climatic conditions, fertile soils and natural resources. Along with the Early Bronze Age, the agricultural shepherd communities, which are the representatives of the Karaz Culture, settled in this region intensively in order to take advantage of both the plateau provided by the Amanos and Kurt Mountains and the surrounding plateaus, and the irrigated agricultural areas of the Amuq Plain. Traces of this culture, which spread over a very wide area, were found in many settlements in and around the Amuq Plain. This study aims to examine the role of the Amuq Plain, an important settlement region, in the spread of the Karaz Culture to the south over a long historical period.

Anahtar Kelimeler

Amuq Plain , Karaz Culture , Andiron , Red-Black Burnished Ware

Kaynakça

• Akar, M. ve Kara, D. (2018). Toprakhisar Höyük kazısı: MÖ 6. binyıldan 1. binyıla Amik Ovası merkezleri ve Altınözü kırsal yerleşimleri arası politik, ekonomik ve kültürel ilişkiler, Anadolu, 44, 237-276.
• Akarsu, R. (2022). Pulur Höyük’te (Erzurum) 2021 yılı kazı çalışmalarında ele geçen Karaz Kültürüne ait grafit astarlı seramikler, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 33(1), 33-45.
• Ardos, M. (1984). Türkiye ovalarının jeomorfolojisi, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
• Arınç, K. (2014). Doğal, beşerî, iktisadi ve siyasal yönleriyle Akdeniz ve Karadeniz bölgeleri, Biyosfer Araştırmaları Merkezi, Erzurum.
• Arsebük, G. (1979). Altınova’da (Elâzığ) koyu yüzlü açkılı ve Karaz türü çanak çömlek arasındaki ilişkiler. Türk Tarih Kongresi, 8, 81-92.
• Batiuk, S. D. (2005). Migration theory and the distribution of the early transcaucasian culture. Doctorate Thesis University of Toronto.
• Batiuk, S. D. (2013). The fruits of migration: Understanding the ‘longue dureé’and the socio-economic relations of the early transcaucasian culture. Journal of Anthropological Archaeology, 32, 4, 449-477.
• Batiuk, D. S. (2021). Caucasian cocktails: the early use of alcohol in “the cradle of wine”. In The Routledge Companion to Ecstatic Experience in the Ancient World, 101-120).
• Batiuk, S., Rothmann, M., Samei, S. ve Hovsepyan, R. ve (2022). Unravelling the kura-araxes cultural tradition across space and time. Ancient Near Eastern Studies, 59, 236-449.
• Bingöl, A. (2016). Kars ve çevresinde Karaz yerleşmeleri. Kafkas Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 18, 487-502.
• Braidwood, R. J. (1937). Mounds in the plain of Antioch: An archaeological survey. J. A. Wilson and T. J. Allen (Eds.), The University of Chicago Oriental Institute Publications.
• Braidwood, R. J., ve Braidwood, L. S. (1960). Excavations in the Plain of Antioch I: The earlier assemblages phases A-J. Chicago-Illinois.
• Brown, B. T. (1951). Excavations in Azarbaijan 1948. London: John Murray.
• Charles, A. B. (1962). The excavations at Yanik Tepe, Azerbaijan, 1961 second preliminary report. Iraq, 24, 2, 134-152
• Burney, C. A. ve Lang, D. M. (1971). The peoples of the hills: Ancient Ararat and Caucasus. Weidenfeld and Nicolson.
• Casana, J. J. ve Wilkinson, T. J. (2005). Settlement and landscapes in the Amuq region. K. A. Yener (Ed.) The Amuq valley regional projects, Volume I, Surveys in the Plain of Antioch and Orontes Delta, Turkey, 1995-2002, 25-65.
• Ceylan, A. (2001). Erzurum ovasında önemli bir merkez: Cinis höyük. Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi, 26, 29-42.
• Ceylan, A. (2008). Doğu Anadolu araştırmaları I (Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır) 1998-2008, Güneş Vakfı Yayınları, Erzurum.
• Ceylan, A. (2015). Doğu Anadolu araştırmaları II Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır (2008-2014), Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum.
• Ceylan, A., Özgül, O. ve Kalmış, G. (2019). Karaz kültürünün Kahramanmaraş ve çevresindeki yansımaları. Uluslararası Antik Çağ Döneminde Maraş Sempozyumu, 26-52.
• Courcier, A. (2014). Ancient metallurgy in the Caucasus from the sixth to the third millennium BCE. Archaeometallurgy in global perspective: methods and syntheses, 579-664.
• Cribb, R. (1991). Nomads in archaeology, Cambridge University Press, Cambridge.
• Çevik, Ö. (2004). Anadolu’da kentleşme süreci (metin). (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Erek, C. M. (20087). Antakya’da paleolitik alan çalışmaları tarihi. TİD XXIII (2), 75-108.
• Esse, D. L. (1991). Subsistence, trade, and social change in early bronze age palestine. Oriental Institution of the University of Chicago, Chicago.
• Esse, D. L. ve Hopke, P. K. (1986). Levantine trade in the early bronze age. In Proceedings of the 24th International Archaeometry Symposium), Smithsonian Institution Press, 327-339.
• Esin, U. (1976). Tülintepe kazısı, 1972. levha 76-94. Keban projesi 1972 çalışmaları, ODTÜ Keban Projesi Yayınları, Seri: I, 5, 119-133.
• Fitzgerald, G. M. (1935). The earliest pottery of beth-shan. University of Pennsylvania Museum, XXIV (I).
• Frangipane, M., Di Nocera, G.M., Hauptmann, A., Morbidelli, P., Palmieri, A., Sadori, L.,Schultz, M. ve Schmidt-Schultz, T. (2001). New Symbols of a New Power in A" Royal" Tomb from 3,000 BC Arslantepe, Malatya (Turkey). Paléorient 105-139;
• Frangipane, M. (2019). Arslantepe. The rise and development of a political centre: From temple to palace to a fortified citadel Arslantepe. Siyasi merkezin yükselişi ve düşüşü: Tapınaktan saraya saraydan surla çevrili bir kente. I. Uluslararası Arkeoloji Sempozyumu Bildirileri, 71-104.
• Frangipane, M., and Palumbi, G. (2007). Red-Black Ware, pastoralism, trade, and Anatolian-Transcaucasian interactions in the 4th-3rd Millennium BC, Les Cultures du Caucase (VIe-IIIe millénaires avant notre ère). Leurs Relations Avec le Proche-Orient. CNRS Editions, 233-255.
• Greenberg, R., Paz, S., Wengrow, D. ve Iserlis, M. (2012). Tel Bet Yerah: Hub of the early bronze age Levant, Near Eastern Archaeology, 75 (2), 88-107.
• Günaşdı, Y. (2016). Geçitler ülkesinde önemli bir Urartu kalesi: Avnik. TÜBA-AR Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi 19, 113-135.
• Harrison, T. P. (1999). The 1998 Amuq valley regional project survey, Araştırma Sonuçları Toplantısı 17(2), 127-32.
• Hauptman, H. (1970). Norşuntepe kazıları 1970, Keban projesi 1969 Çalışmaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I, No. 2, Ankara, 87-119.
• Hood, S. (1951). Excavations at Tabara el Akrad, 1948-49, AS I, 113-147.
• Işıklı, M. (2011). Doğu Anadolu erkenTranskafkasya kültürü, çok bileşenli gelişkin bir kültürün analizi. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Kara, D. ve Akar, M. (2018). Hatay arkeoloji müzesi Altınözü Toprakhisar höyük kurtarma kazısı 2016 yılı çalışmaları, 39. Kazı Sonuçları Toplantısı 2, Ankara, 539-555.
• Karageçi, M. (2014). Arpaçay Havzası’nda Tunç çağı yerleşmeleri, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14, 77-95.
• Karataş Yüksel, C. (2024). Çanak çömlek verileriyle Kuseyr yaylası yerleşimlerinin neolitik dönemden erken tunç çağı sonuna kadar incelenmesi (Doktora Tezi). Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Kelly-Buccellati, M. (1974). The early trans-caucasian culture: geographical and chronological interaction (Doctoral Dissertation, University of Chicago, Department of Near Eastern Languages and Civilizations).
• Kelly-Buccellati, M. (1978). The Early bronze age pottery. descriptive and comparative analysis. Korucutepe 2, 67-96.
• Khazanov, A. M. (2015). Göçebe ve dış dünya, çev. Ömer Suveren, Doğu Kütüphanesi Yayınları, İstanbul.
• Kikvidze, I. (1972). Xizanaant Goris adrebrinjaos xanis nasaxlari./Early bronze age settlment of Khizanaant Gora.
• Konyar, E., Doğan Alparslan, M. ve Alparslan, M. (2012). Kahramanmaraş yüzey araştırması 2010. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2, 35-50.
• Koşay, H. Z. (1943). Karaz Sondajı. III. Türk tarih kongresi, kongreye sunulan tebliğler, 165-169.
• Koşay, H. Z. ve Vary, H. (1964). Pulur kazısı: 1960 mevsimi çalışmaları raporu, Atatürk Üniversitesi Yayınları No: 24, Ankara.
• Koşay, H. Z. ve Vary, H. (1967). Güzelova (Tufanç) Erzurum kazısı 1961. Erzurum.
• Lamb, W. (1954). The culture of north-east anatolia and its neighbours. Anatolian Studies 4, 21- 32.
• Lucas, A., ve Harris, J. (2012). Ancient Egyptian materials and industries. Courier Corporation.
• Maisler, B., Stekelis, M. ve Avi Y. (1952). The excavations at Beth Yerah (Khirbet el-Kerak) 1944-1946. IEJ 2, 165-173.
• Miroschedji, P. De (2000). Le ceramique de khirbet kerak en Syro-Palestine: Etat de la question, In C. Marro et H. Hauptmann (Eds.), Chronologies des pays du Caucase et de L’Euphrate aux IVe-IIIe millénaires, Institut Français D’etu-des Anatoliennes D’istanbul De Boccard, (254-278).
• Munchaev, R. M. (1975). Kavkaz na zare bronzovogo veka: neolit, eneolit, rannxaya bronzo, (Tunç çağların sonuna değin Kafkasya: Neolitik, eneolitik ve tunç çağlar), Moskova.
• Özgül, O. (2016). Erzurum’da stratejik bir Urartu kalesi: Tepeköy Pir Ali Baba. TÜBA-AR Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi (19), 137-157.
• Palumbi, G. (2008). The Red and Black. Social and cultural interaction between the Upper Euphrates and Southern Caucasus communities in the fourth and third millennium BC. Vol. 1. Sapienza, Università di, Roma.
• Philip, G. (1999). Complexity and diversity in the southern Levant during the third millennium BC: The evidence of Khirbet Kerak Ware. Journal of Mediterranean Archaeology 12, 26-57.
• Piro, J. J. (2009). Pastoralism in the early transcaucasian culture: the faunal remains from Sos Höyük. Diss. New York University.
• Piro, J. J., ve Pam J. C. (2017). 19. Zooarchaeological evidence for pastoralism in the Early Transcaucasian Culture. Archaeozoology of the Near East 9.
• Samei, S., Alizadeh, K. ve Munro, D. N. (2019). Animal husbandry and food provisioning at the Kura-Araxes settlement of Köhne Shahar in Northwestern Iran. Journal of Anthropological Archaeology 55.
• Sagona, A. G. (1984). The Caucasion region in the early bronze age, Part 1-3, BAR International Series 214 (III), Oxford.
• Sagona, A. G. (1993). Settlement and Society in Late Prehistoric Trans-Caucasus. Between the Rivers and Over the Mountains. Alba Palmieri Dedicata, M. Frangipane, H. Hauptmann, M. Liverani, P. Matthiae, M. Mellink (Eds.), Archaeologica Anatolica et Mesopotamica, 453-474,
• Sagona, A. G. (1994). The Aşvan Sites 3, The British Institute of Archaeology at Ankara, Ankara.
• Sagona, A. G., Sagona, C., ve Özkorucuklu, H. (1995). Excavations at Sos Höyük 1994: First Preliminary Report, Anatolian Studies 45, 193-218.
• Smogorzewska, A. (2004). Andirons and Their Role in Early Transcaucasian Culture. Anatolica XXX, Netherlands Institute in Turkey, 151-166.
• Söylemez, B. (2022). Karaz kültürünün Amik ovası ve çevresindeki etkileri. Yayımlanmamış doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Söylemez, B. ve Kalmış, G. (2021). Eskiçağ’da kültür göçüne bir örnek: Amik ovası Karaz kültürü ocakları, (Ed.) G. Kalmış-İ. Kalaycı Kökenler ve Göçler, Kutlu Yayınevi, İstanbul.
• Sukenik, Y. (1947). On the technique of Khirbet Kerak Ware. Bulletin of the American Schools of Oriental Research 106(1), 9-17.
• Şahin, İ. F. (2013). Türkiye’de karayolu ulaşımı ve geçitler. Pegem Akademi, Ankara.
• Şahin, C., Doğanay, H. ve Özcan, N. A. (2010). Türkiye coğrafyası, Gündüz Eğitim Yayınları, İstanbul.
• Takaoğlu, T. (2000). Hearth structures in the religious pattern of Early Bronze Age. Anatolian Studies 50, 11-16.
• Üngör, İ., Söylemez, B., Kalmış, G., Özyiğit, M. ve Torun, T. (2024). 2022 Yılı Gaziantep ili ve ilçeleri demir çağları yüzey araştırması, 39. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2, 415-433.
• Welton, L. (2014). Revisiting the Amuq sequence: A preliminary investigation of the EBIVB ceramic assemblage from Tell Tayinat, Levant, 46(3), 339-370.
• Welton, L. (2020). EBIV ceramic production in the Orontes watershed: Petrography from the Amuq and beyond, Levant 52 (1-2), 215-236.
• Woolley, S. L. (1955). Alalakh, an account of the excavations at Tell Atchana in Hatay, 1937-1949, London.
• Van Loon, M. (1973). The excavations at Korucutepe, Turkey, 1968-70: Preliminary report. Part I: Architecture and general finds. Journal of Near Eastern Studies 32.4, 357-423.
• Verstraete, J. ve Wilkinson, T. J. (2000). The Amuq regional archaeological survey. The Amuq Valley Regional Project, 1995-1998. American Journal of Archaeology 104(2) (2000): 179-92.
• Yalçınkaya, Işın, Kösem, M. B., Özçelik, K., Erek, C. M ve Kartal, M. (1999). 1998 yılı yüzey araştırmaları ve Hatay paleolitiği. XVII. Araştırma Sonuçları Toplantısı I, 163-174.
• Yener, K. A., Edens, C., Harrison, T. P., Verstraete, J. ve Wilkinson, T. J. (2000). The Amuq Valley regional project, 1995-1998. American Journal of Archaeology 104(2), 163-220.
• Yener, K. A. (2005). The Amuq valley and its wider context. (Ed.) K. A. Yener The Amuq Valley Regional Projects, Volume I, Surveys in the Plain of Antioch and Orontes Delta, Turkey, 1995-2002, 193-202.