DOĞU VE BATI’NIN MİTOLOJİK HARMANI: TEVFÎK EL-HAKÎM’İN ESERLERİNDE EFSANELERİN BİRLEŞİMİ

Yıl 2025, Sayı: 36, 561 - 584, 12.12.2025

Ebrar Ayyıldız

https://doi.org/10.56597/kausbed.1718387

Öz

Mitler, toplumların düşünce yapısını, kültürel değerlerini ve sosyal dinamiklerini yansıtarak insanlık tarihinin en eski ve etkili anlatıları arasında yer alır. Doğal ve doğaüstü unsurların harmanlanmasıyla zengin sembolik katmanlar sunan bu anlatılar, edebiyatın evrensel bir dili haline gelmiştir. Doğu ve Batı mitolojileri, insanlığın ortak korku, umut ve arayışlarını simgeleyen güçlü bir bağlam sunar. Arap edebiyatında da mitolojik unsurlar, özellikle modernleşme döneminde edebi eserlerde derin anlam katmanları oluşturmak için etkili bir araç olarak kullanılmıştır. Tevfîk el-Hakîm, bu alanda dikkat çeken bir isim olarak, Doğu ve Batı mitolojilerini harmanlayan özgün bir anlatı dünyası kurmuştur. Eserlerinde Yunan mitolojisi, Antik Mısır mitolojisi, İslami hikayeler, Kur’an-ı Kerim anlatıları, Binbir Gece Masalları ve Mısır halk edebiyatından esinlenmiştir. El-Hakîm, Yunan mitolojisinden Prometheus ve Orfeus gibi figürlere, Antik Mısır mitolojisinden Osiris ve İsis gibi sembollere yer vererek Batı ve Doğu’nun zengin anlatı geleneklerini bir araya getirmiştir. Aynı zamanda, İslami hikayelerden ve kutsal metinlerden yararlanarak eserlerinde derin bir metafizik ve ahlaki boyut yaratmıştır. Binbir Gece Masalları ve Mısır halk edebiyatı gibi anlatı geleneklerinden ilham alarak halkın kültürel belleğini modern edebiyata taşımıştır. Bu çalışmada, Tevfîk el-Hakîm’in mitolojik ögelerle örülü Bicmâliyûn, el-Melik Ûdîb ve Îzîs tiyatro oyunları ile Hamari ve Hitler, el-İntiṣār el-Ḫālid hikayeleri ve ‘Usfûr min eş-Şark romanı analiz edilecektir. Bu eserler üzerinden el-Hakîm’in Doğu ve Batı mitolojisine dayalı unsurları nasıl birleştirdiği ve bu unsurları eserlerine nasıl yansıttığı değerlendirilecektir. El-Hakîm’in mitolojik anlatılardan yararlanarak modern Arap edebiyatında evrensel ve yerel unsurlar arasında kurduğu bağlantılar, bu eserlerdeki tematik ve yapısal özellikler üzerinden ele alınacaktır. Böylece, yazarın mitolojiyi nasıl bir yaratıcı anlatı diliyle işlediği ve Doğu-Batı mitolojik harmanını eserlerine nasıl yansıttığı detaylı bir şekilde incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Tevfik el-Hakim , Doğu Mitolojisi , Batı Mitolojisi , Efsane , Mısır Edebiyatı

The Mythological Fusion of East and West: The Integration of Legends in the Works of Tawfiq al-Hakim

Öz

Myths, reflecting the mindset, cultural values, and social dynamics of societies, stand among the oldest and most influential narratives in human history. These narratives, which offer rich symbolic layers through the blending of natural and supernatural elements, have become a universal language of literature. Eastern and Western mythologies provide a powerful context symbolizing humanity’s shared fears, hopes, and quests. In Arabic literature, mythological elements have also been effectively used—especially during the modernization period—as a tool to create deep layers of meaning in literary works. Tawfiq al-Hakim, as a prominent figure in this field, constructed a unique narrative world that harmonizes Eastern and Western mythologies. His works are inspired by Greek mythology, Ancient Egyptian mythology, Islamic stories, Qur’anic narratives, One Thousand and One Nights tales, and Egyptian folk literature. Al-Hakim brought together the rich storytelling traditions of East and West by including figures such as Prometheus and Orpheus from Greek mythology, and symbols like Osiris and Isis from Ancient Egyptian mythology. At the same time, by drawing on Islamic stories and sacred texts, he created a profound metaphysical and moral dimension in his works. Drawing inspiration from narrative traditions like One Thousand and One Nights and Egyptian folk literature, he transported the cultural memory of the people into modern literature. This study will analyze Tawfiq al-Hakim’s plays Bicmâliyûn, el-Melik Ûdîb, and Îzîs, his stories Hamari and Hitler and al-Intisār al-Khālid, and the novel Usfûr min eş-Şark. Through these works, it will be evaluated how al-Hakim combines Eastern and Western mythological elements and reflects them in his writings. The connections he establishes between universal and local elements in modern Arabic literature by utilizing mythological narratives will be discussed through the thematic and structural features of these works. Thus, the study will thoroughly examine how the author processes mythology into a creative narrative language and how he reflects the East-West mythological synthesis in his works.

Anahtar Kelimeler

Tawfiq al-Hakim , Eastern Mythology , Western Mythology , Legend , Egyptian Literature

Kaynakça

• Alptekin, H. (2004). Modern Mısır edebiyatçısı Tevfik el-Hakim ve ‘usfurun mine’ş-şark adlı eserinin incelenmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Aydin, S. (2024). Arap tiyatrosunda antik bir Yunan miti: Kral Oedipus ve uğradığı değişimler (Tevfîk el-Hakîm ve Ali Ahmed Bâkesîr Örneği). Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (36), 164-185.
• Ayyıldız, E., ve Goodman, L. E. (2018). Arap edebiyatındaki Yunan etkisi. Nüsha, 18(47), 15-44.
• Cennet Coşkun, B. (2023). Oedipus trajedisinin kadın yüzü: Iocasta. Tiyatro Eleştirmenliği ve Dramaturji Bölümü Dergisi, 0(37), 53-62. https://doi.org/10.26650/jtcd.1366155
• Cevâd, A. (1968). el-Mufassal fî târîhi’l-‘Arabi kable’l-İslâm. Beyrut: Dar’us Saki.
• Çelenlioğlu, A. (2022). Tevfîk El-Hakîm’in yevmiyyât Nâib Fi’l Eryâf romanıyla Mısır kırsalında suç ve hukuka bakış. International Social Sciences Studies Journal, 8(105), 4283-4290.
• Çelenlioğlu, A. (2023). Er-ribâtu’l-Mukaddes romanı ışığında Tevfîk El-Hakîm’in kadına bakışı. The Journal of Academic Social Science, (e-ISSN:2587-1587) 8(105), 4283-4290.
• Demir, Y. M. (2021). Tevfîk el-Hakîm’in Yevmiyyâtu Nâʾib fi’l-Eryâf adlı eserinin Türkçe ve İngilizce çevirilerinin eşdeğerlik bağlamında değerlendirilmesi. Turkish Studies - Language, 11(147), 108-117.
• Doğan, A. (2023). Tevfîk El-Hakîm’in mitolojik unsurlar taşıyan tiyatroları. Asya Studies-Academic Social Studies / Akademik Sosyal Araştırmalar, 7(23), 99-114.
• Doğru, İ., ve Aly, E. A. A. (2022). Musteviyyâtu’t-taʿbîri’l-luġavî ve tefṣîḥu’l-ʿâmiyye fî mes̱raḥiyyeti’l-ḫurûci mine’l-cenne li-Tevfîḳ el-Ḥakîm. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi (31), 1129-1161.
• el-Hakîm, T. (1933). Ehlü’l-kehf. Mısır: Dâru Misr li’t-Tibâ’a.
• el-Hakîm, T. (1942). Bicmâliyûn. Mısır: Dâru Misr li’t-Tibâ’a.
• el-Hakîm, T. (1948). Süleymân el-Hakîm. Mısır: Dâru Misrli’t-Tibâ’a.
• el-Hakîm, T. (1949). el-Melik Ûdîb. Mısır: Dâru Misr li’t-Tibâ’a.
• el-Hakîm, T. (1955). Îzîs. Mısır: Dâru Misr li’t-Tibâ’a.
• el-Hût, M.S. (1955). Fî Tarîki’l-Mîtûlûcyâ ʻinde’l-ʻArab. Beyrut: Dar’ul Kutub.
• Ergül, A. (1995). Çağdaş Mısır tiyatrosu’nda Tevfîku’l-Hakîm ve üç entelektüel tiyatrosu. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Hacımüftüoğlu, E. (2018). Prometheus’den Halife’ye… Doğu ve Batı’nın insan tasavvurları. Bilimname, 2018(35), 505-534.
• Haşimi, Rabbiha. (2016). El-Üstûra fî Edeb Tevfîk el-Hakîm. Yüksek Lisans Tezi, Abu Bekr Belkaid Üniversitesi, Tlemcen.
• İbn Manzûr, C. E. b. M. (2003). Lisânu’l-‘Arab. b.y: Dâru Sâdır.
• Keskin, A. E. (2018). Tevfîk El-Hakîm’in Mitolojik Tiyatroları: Picmâlyûn ve El-Melik Ûdîb / Mythological Theaters of Tevfîk El-Hakîm: Picmâlyûn and El-Melik Ûdîb. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11/47 29-53.
• Murtâd, A. (1989). Mîtûlûcyâ ʻinde’l-ʻArab. Cezayir: el-Muʾessesetu’l -Vaṭaniyye li’l-Funûn.
• Polat, İ. E., Dağbaşı, G., ve Özcan, M. (2024). Tevfik El-Hakim'in “kara bir gece” isimli öyküsünün tahlili. Turkish Studies- Language, 19(Ö1), 257-267.
• Rosenberg, D. (2003). Dünya mitolojisi: Büyük destan ve mitolojiler antolojisi, (Çev: K. Akten, E. Cengiz, A. U. Cüce, K. Emiroğlu, T. Kenanoğlu, T. Kocayiğit, E. Kuzhan & B. Odabaşı). İstanbul: İmge Kitabevi.
• Tolan, M. B. (2022). Arap tiyatrosundan karşılaştırmalı iki Şehrâzâd. Bilimname (48), 237-265. https://doi.org/10.28949/bilimname.1124598
• Usta, İ. (2015). İslam öncesi Arap mitolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Yeşil, S. (2020). Türk ve Arap mitolojisinin ortak ve özgün figürleri [Common and Original Elements of Turkish and Arabian Mythology]. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi–Şırnak University Journal of Divinity Faculty 11/24, 368-392. https://doi.org/10.35415/sirnakifd.693513
• Zayğamî, Cemîle. (2021). el-Buʿd el-Usṭûrî fî Masraḥiyyet Bicamalyûn li-Tevfîq el-Ḥakîm. Doktora Tezi, Université Kasdi Merbah Ouargla, Vargla.