KLASİK TÜRK EDEBİYATININ İKİZ NEHİRLERİ: FIRAT ve DİCLE

Yıl 2025, Sayı: 36, 605 - 631, 12.12.2025

Recep Çelik

https://doi.org/10.56597/kausbed.1719692

Öz

Bu makale, Klasik Türk şiirinde Fırat ve Dicle nehirlerinin nasıl anlam yüklü semboller hâline geldiğini incelemektedir. Şairler bu nehirleri kimi zaman aşkın coşkusunu ve gözyaşının bolluğunu, kimi zaman da Kerbela hadisesinin hüznünü dile getirmek için kullanmışlardır. Ayrıca Fırat’ın cennete dair çağrışımları ve “tatlı su” vasfı üzerinden kutsallıkla ilişkilendirilmesi, şiirdeki metafizik boyutunu güçlendirmiştir. Evliya Çelebi’nin Seyahatnâme’si ve İbrahim b. Bâlî’nin Hikmetnâme’si gibi kaynaklar aracılığıyla nehirlerin tarihî ve kültürel temsilleri de değerlendirilmiştir. Çalışma, suyun edebî imgelemdeki merkezî rolünü ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Divan şiiri , Fırat , Dicle , nehirler.

The Twin Rivers of Classical Turkish Poetry: Euphrates and Tigris

Öz

This article examines how the Euphrates and Tigris rivers became meaningful symbols in Classical Turkish poetry. Poets sometimes used these rivers to express the joy of love and the abundance of tears, and sometimes to express the sorrow of the Karbala incident. In addition, the Euphrates’ evocations of heaven and its association with holiness through its quality of “fresh water” strengthened its metaphysical dimension in poetry. Historical and cultural representations of rivers were also evaluated through sources such as Evliya Çelebi’s Seyahatname and İbrahim b. Bali’s Hikmetname. The study aims to reveal the central role of water in literary imagination.

Anahtar Kelimeler

Divan poetry , Euphrates , Tigris , rivers.

Kaynakça

• Akarca, H. (1963). Niyazi-i Mısrî divanı. İstanbul Maarif Kitaphanesi ve Matbaası.
• Aktaş, H. (2012). Disiplinlerarası ilişkiler bağlamında şiir ve coğrafya. Studies of the Ottoman Domain, 2 (3).
• Ali Bey, Lehçetü'l-Hakâyık, haz. Şemsettin Kutlu, İstanbul: Tercüman Gazetesi
• Arbatlı, M. S. (2002). Bağdatlı Es’ad hayatı, sanatı ve divanının tenkitli metni. (YÖK Tez Merkezi, Yüksek Lisans Tezi). Gaziosmanpaşa Üniversitesi.
• Akar, M. (1987). Türk Edebiyatında manzum mi’râc-nâmeler. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Altun, M. (2017). İbrahim İbn-i Bâli’nin hikmet-nâme’si (1b-149a). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Ayan, H. (1990). Nesîmî divanı. Akçağ Yay.
• Başer, R. (2018). Bolulu Hanîf divanı. (YÖK Tez Merkezi, Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi.
• Çavuşoğlu, M. (1982). Helâkî Divanı. İÜEF Yay.
• Çelebioğlu, A. (2018). Yazıcıoğlu Mehmed, Muhammediye. Dergâh Yay.
• Demirel, G. (2005). 18. yüzyıl şairlerinden Belîğ Mehmed Emîn dîvânı. (YÖK Tez Merkezi, Doktora Tezi). Fırat Üniversitesi.
• Dinç, F. (2018). Osmanlı Diyarbakır’ında keleğin yapımı ve kullanımı. Ensar Neşriyat.
• Eflatun, M. (2003). Feyzî-i Kefevî divanı: tahlil-metin. (YÖK Tez Merkezi, Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi.
• Ekinci, R. ve Donuk, S. (2015). Hayrabolulu Hasîb divanı. Serüven Kitabevi.
• Emre, A. (2019). Mevlâna Himmeti divanı ve bağlamlı dizini. (YÖK Tez Merkezi, Yüksek Lisans Tezi). Hacı Bayram Veli Üniversitesi.
• Ercan, Ö. (2003). Peşteli Hisâlî divanı tahlili. (YÖK Tez Merkezi, Doktora Tezi). Uludağ Üniversitesi.
• Erdem, S. (2011). Edirneli Nazmî divanı (YÖK Tez Merkezi, Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi.
• Erzurumlu Emrah. (1332). Divan-ı Emrah. Dersaadet.
• Dağlı, Y. ve Kahraman, S. A. (2003). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi seyahatnamesi. YKY.
• Fales, F. M. (1995). Rivers in Neo-Assyrian geography. Neo-Assyrian Geography, 203.
• Gıynaş, K. A. (2017). Pervâne Bey mecmuası. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Güney, E. (1990). Dicle ırmağında kelek taşımacılığı. Coğrafya Araştırmaları (2). s. 323-327.
• Horowitz, W. (1998). Mesopotamian cosmic geography. Eisenbrauns.
• Mezopotamya’yı oluşturan iki büyük nehrin birleştiği yer: El-Kurna (03.02.2023) https://www.trthaber.com/foto-galeri/mezopotamyayi-olusturan-iki-buyuk-nehrin-birlestigi-yer-el-kurna/53715/sayfa-2.html (erişim tarihi: 22.01.2024)
• Karahan, A. (1989). Fuzûlî muhiti, şahsiyeti ve eserleri. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Karabulut, M. (2015). İmge ve Cumhuriyet dönemi Türk şiirinde “su” imgesi”. Littera Turca Journal of Language and Literature, 1, .65-83.
• Kaya, B. A. (2020). Osman Nevres divanı. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Kayabaşı, B. (1991). Taşlıcalı Yahya Bey gülşen-i envâr (inceleme-sözlük). (YÖK Tez Merkezi, Yüksek Lisans Tezi). İnönü Üniversitesi.
• Kavukçu, F. Z. (2000). Râmî divanı. (YÖK Tez Merkezi, Doktora Tezi). Uludağ Üniversitesi
• Keklik, M. (2014). Üsküplü İshak Çelebi divan (metin-çeviri-açıklamalar-dizin). (YÖK Tez Merkezi, Doktora Tezi). Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi.
• Kesik, B. (1996). Cenabî Paşa divanı (hayatı, edebi kişiliği, divanı’nın karşılaştırmalı metni). (YÖK Tez Merkezi, Yüksek Lisans Tezi). Fırat Üniversitesi.
• Köksal, M. F. (2017). Edirneli Nazmî, mecmaü’n-nezâ’ir. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Kutsal kitap: Tevrat, Zebur, İncil. (2014). Kitabı Mukaddes Şirketi-Yeni Yaşam Yayınları.
• Kutsal kitap: Kuran-ı Kerim, C. 5. (2021). Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.
• Küçük, S. (1994). Bâkî divanı. TDK Yay.
• Macit, M. (1994). Nedîm divanı (inceleme-tenkidli metin). (YÖK Tez Merkezi, Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi.
• Mengi, M. (2020). Mesîhî divanı. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Okuyucu, C. (hzl.) (1994). Cinânî (hayatı-eserleri-divanının tenkitli metni). TDK Yayınları.
• Özağaç, M. (2016). Habîbî’nin vuslatnâme adlı mesnevisi (metin-muhteva-tahlil). (YÖK Tez Merkezi, Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi.
• Sarıkaya, E. (2008). Ebûbekir Celâlî divanı: karşılaştırmalı metin-inceleme. (YÖK Tez Merkezi, Yüksek Lisans Tezi). Kültür Üniversitesi.
• Tarlan, A. N. (1963). Necatî Beg divanı. MEB Yay.
• Ulucan, M. (2020). Kültür ve edebiyatımızda Dicle, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, cilt 29, sayı 4, s.103-122.
• Yavuz, K. ve Yavuz, O. (2016). Muhibbî divanı bütün şiirleri. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yay.
• Yekbaş, H. (2011). Sebzî divanı (inceleme-tenkitli metin). (YÖK Tez Merkezi, Doktora Tezi). Cumhuriyet Üniversitesi.
• Yıldız, A. (2010). Fenayi Cennet Efendi divanı. Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• Yıldız, A. (2018). Defteremini Mustafa Çelebi varka ve gülşâh. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Yılmaz, M. (hzl.) (2010). Sehî Bey divanı inceleme-metin. (YÖK Tez Merkezi, Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi.
• Tarlan, A. N. ve Çavuşoğlu, M. (1968). Zâtî divanı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Yenikale, A. (2012). Sünbül-zâde Vehbî divanı. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Tuncel, M. (1996). Fırat. Türkiye diyanet vakfı islâm ansiklopedisi. (13/33-34). TDV Yayınları.
• Tümertekin, E. ve Özgüç, N. (2015). Beşerî coğrafya, insan-kültür-mekân. Çantay Kitabevi.