CHP ARŞİV BELGELERİ IŞIĞINDA TEK PARTİ DÖNEMİNDE TÜRKİYE’DE HİMAYE (PATRONAJ) İLİŞKİLERİ VE BAZI SOSYO-EKONOMİK SORUNLAR

Yıl 2023, Sayı: 32, 739 - 760, 19.12.2023

Tülay Aydın

https://doi.org/10.56597/kausbed.1316961

Öz

Tarihin her döneminde ve her toplum tipinde rastlanan eşitsizlik ve güç dengesizliği insanoğlunun en başat sorunu olmaya devam etmektedir. Güç, servet, bilgi başta olmak üzere insanlar arasındaki bu eşitsizlik sembolleri onları çeşitli ilişki ağları içinde bir var olma savaşı vermeye sürüklemektedir. Çalışmada ele alınan tek parti döneminde de merkez ve çevre iletişiminde oluşan tarihsel boşluk, yerel güç odaklarının siyasi, idari ya da ekonomik birçok konuda güç elde etmesine ve bu gücü zayıf toplum kesimleri üzerinde kullanmalarına sebep olmuştu. Bu çalışmada bilhassa köylerde toprak ağaları, köy ve kasabalarda bir aracı güç unsuru olarak memurlar ve artı ürünün pazarlanması noktasında tefeci-tüccarların yani hami ve aracıların servet, bilgi, güç ve otoriteye dayalı tahakkümleri incelenmektedir. Bu tahakkümün asıl muhatabı ise kırsal kesimde bilgi ve güçten yoksun kalmış başta köylüler olmak üzere çeşitli halk kesimleridir. Çalışma tarihin her döneminde görülen güç eşitsizliğinin tek partili yıllar Türkiye’sindeki bir portresini çizme hedefindedir. CHP’nin kendi arşiv belgeleri ışığında ele alınan konunun temel yargısı cumhuriyetin ilk yıllarında kurulan siyasi, idari, ekonomik ve çeşitli yönetsel kaygıların da yereldeki bu çatışmayı farklı açılardan etkilediği yönündendir. Çalışmanın ana dayanağını tek parti döneminin toplum portresini en iyi şekilde gözler önüne seren parti müfettişlerinin teftiş raporları, parti teşkilatlarının kongre zabıtları ve partili milletvekillerinin bölgelerine yaptıkları geziler sonucunda hazırladıkları raporlar oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tek parti, teftiş, rapor, hami, köylü, aracı.

An Evaluatıon On Socıo-Economıc Structure And Socıety Relatıons (In The Lıght Of The Chp Archıve)

Öz

The inequality and power imbalance encountered in every period of history and in every type of society continues to be the most dominant problem of human beings. These symbols of inequality among people, especially power, wealth and knowledge, lead them to fight for existence in various networks of relations. The historical gap in the communication between the center and the periphery during the single-party period discussed in the study caused local power groups to gain power in many political, administrative or economic issues and to use this power on weak social segments. In this study, the domination of landlords in villages, civil servants as an intermediary power element in villages and towns, and usurer-traders, that is, protectors and intermediaries, based on wealth, knowledge, power and authority, at the point of marketing the surplus product are examined. The main addressees of this domination are various segments of the people, especially the peasants, who have been deprived of knowledge and power in the countryside. The aim of the study is to draw a portrait of the power inequality seen in every period of history in Turkey during the one-party years. The basic judgment of the issue, which is handled in the light of the CHP's own archive documents, is that the political, administrative, economic and various administrative concerns established in the first years of the republic also affected this conflict in the local area from different angles. The main basis of the study is the inspection reports of the party inspectors, the congress minutes of the party organizations, and the reports prepared by the party deputies as a result of their visits to their regions, which reveal the portrait of the society of the single-party period in the best way.

Anahtar Kelimeler

Single party, inspection, report, protector, peasant, intermediary

Kaynakça

• Atasağun, Y. S. (1939). Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası 1888-1939, İstanbul.
• Avcıoğlu, D. (2003). Türkiye’nin Düzeni Dün-Bugün-Yarın İkinci Kitap, İstanbul: Tekin Yayınevi.
• Ayata, A. G. (1994a). Roots and Trends of Clientelism İn Turkey. Democray, Clientelism and Civil Society, 49-63.
• Ayata, A. G. (2010b). CHP Örgüt ve İdeoloji, İstanbul: Gündoğan Yayınları.
• Aydemir, Ş. S. (2000). İkinci Adam, C II, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Aydın, T. (2018). Tek parti Döneminde CHP’nin taşra Örgütlenmesi ve Merkez-Taşra İlişkileri (1935-1945), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Arslan, H. (1999). Bilim, Bilimsel Bilgi ve İktidar. Doğu Batı Akademi ve İktidar, Yıl: 2, Sayı: 7, 63-89.
• Bilgiseven, A. K. (1988). Köy Sosyolojisi, İstanbul: Filiz Kitabevi.
• Boissevain, J. (1969). Patrons as Brokers, Sociologische Gids, 16. 6, 379-386.
• Boran, B. (1992). Toplumsal Yapı ve Araştırmaları (İki Köy Çeşidinin Mukayeseli Tetkiki), Ankara: Sarmal Yayınevi.
• Çaha, H. (2003). Rant Kollayan Bir Topluma Doğru. Rant Kollama ve Yasal Soygun, (Ed. Coşkun Can Aktan), İstanbul: Zaman Kitap.
• Chatterjee, P. (2006). Mağdurların Siyaseti Halk Siyaseti Üzerine Düşünceler, Çev. Veysel Fırat Bozçalı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Çanaklı, L. A. (2007). Türk Romanında Bürokrasi ve Memurlar (1872-1950) (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• Dinçer, N. (1995). Türkiye’de Esnaf ve Küçük Sanatkârlar. Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: 3, 754-760.
• Ercan, F. (1972). Kırsal Yapıda Toplumsal Değişme, Ankara: Yar Yayınları.
• Foster, G. M. (1965). Peasant Society and the Image of Limited Good, American Anthropologist, 67. 2, 293-315.
• Mülayim, Z. G. (1999). Kooperatifçilik, Ankara: Yetkin Yayınları.
• Haklı, S. Z. (2007). Türk Romanında Tek Parti Dönemi (1931-1946) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Hatipoğlu, Ş. R. (Şubat 1936). Türkiye’de Arazi Meselesi, Dönüm, Sayı: 38.
• Hatipoğlu, Ş. R. (Mart 1936). Türkiye’de Arazi Mülkiyeti, Dönüm, Sayı: 39.
• Hatipoğlu, Ş. R. (Haziran 1936). Murabaha ve Köylü, Dönüm, Sayı: 42.
• Hatipoğlu, Ş. R. (Temmuz 1936). Ziraatımızda Ortakçılıkla İşletme, Dönüm, Sayı: 43.
• İnci, İ. (2010). Atatürk Dönemi Türkiye’sinde Toprak Mülkiyet dağılımı ile İlgili Bazı Düzenlemeler. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 44, 35-359.
• İnci, İ. (2010). Cumhuriyet Dönemi Türkiye’sinde Tarımsal Kredi Konusundaki Gelişmeler (1923-1938), SAÜ Fen edebiyat Dergisi, (I), 91-116.
• Kamus-İ Türki, https://www.kamusiturki.com/muakkib.
• Karadeniz, H. (2020). Türk Romanında Kasaba (1860-1960) (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi, Kırşehir.
• Keyder, Ç. (2014). Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kıray, M. B. (2000a). Ereğli Ağır Sanayiden Önce Bir Sahil Kasabası, İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Kıray, M. B. (2006b). Toplumsal Yapı ve Toplumsal Değişme, İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Köymen, O. (2008). Kapitalizm ve Köylülük Ağalar, Üretenler, Patronlar, İstanbul: Yordam Kitap.
• Köymen, O. Ve Öztürkcan, M. (1999). Türkiye’de Toprak Dağılımı Üstüne Bazı Notlar, 75 Yılda Köylerden Şehirlere, içinde (s. 75-96). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Makal, M. (2018). Bizim Köy, İstanbul: Literatür Yayınları.
• Mardin, Ş. (1990). Şerif Mardin, “Tabakalaşmanın Tarihi Belirleyicileri: Türkiye’de Toplumsal Sınıf ve Sınıf Bilinci, Türkiye’de Toplum ve Siyaset Makaleler I, Ankara: İletişim Yayınları.
• Marx, K. (2004). Kapital I, Çev. Alaattin Bilgi, Ankara: Sol Yayınları.
• Ozankaya, Ö. (1970a). Köylerde İktidar Yapısı Üzerine Bir Araştırma, Amme İdaresi Dergisi, C 3, 37-60.
• Ozankaya, Ö. (1971b). Köyde Toplumsal Yapı ve Siyasal Kültür, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilgiler Fakültesi Amme İdaresi Dergisi, 322, 31-40.
• Ozankaya, Ö. (1991). Toplumbilim, İstanbul: Cem Yayınevi.
• Ökçün, G. (1997). Türkiye İktisat Kongresi 1923-İzmir: Haberler- Belgeler-Yorumlar, Ankara: Sermaye Piyasası Yayınları.
• Önal, N. (1969). Toplum Sınıfları, İstanbul: Varlık Yayınevi.
• Pakdemir, M. (2005). Taşranın ‘Taşı Toprağı Altında’ ne Vardır?, Taşraya Bakmak, Der. Tanıl Bora, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Pamak, M. (1980). Türkiye'de Toprak Reformu, Sosyoloji Konferansları, 18, 127-162.
• Powell, J. D. (1970). Peasant Society and Clientelist Politics, The American Political Science Review, Jun., 1970, 64 (2) (Jun), 411-425.
• Roniger, L. (1983). Modern Patron-Client Relations And Historical Clientelism: Some Clues From Ancient Republican Rome, European Journal Of Sociology, 24, (1), 63-95.
• Sayarı, S. (2011). Clientelism and Patronage in Turkish Politics and Society, 81-94.
• Scott, J. (1977). Patronage or Exploitation, Patrons and Clients in Mediterranean Societies, Gellner & Waterbury (Ed.), Center for Mediterranean Studies of the American Universities Field Staff.
• Stovel, K. & Shaw, L. (March 2012). Brokerage, Annual Review of Sociology, 38, 139-158.
• Scott, J. C. (1972). Patron-Client Politics and Political Change in Southeast Asia, The American Political Science Review, Mar., 66, (1), 91-113.
• Sözer, S. (1947). Köy İdaresi ve Köycülük Meseleleri, Gaziantep, C.H.P. Basımevi.
• Eisenstadt, S. N. & Louıs R. (1980). Patron-Client Relations as a Model of Structring Social Exchange, Comparative Studies in Society and History, 22 (1), 42-77.
• Tezel, Y. S. (2015). Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Theobald, R. (1983). The Decline Of Patron-Client Relations İn Developed Societies”, European Journal of Sociology, Vol. 24, No. 1, 136-147.
• Tökin, İ. H. (Nisan 1932). Türkiye Köy İktisadiyatında Toprak Rantı, Kadro Aylık Fikir Mecmuası, 10-14.
• Tökin, İ. H. (Mart 1932). Türkiye Köy İktisadiyatında Borçlanma Şekilleri, Kadro Aylık Fikir Mecmuası, Sayı: 3, 25-34.
• Tökin, İ. H. (Kasım 1933). ‘Türk Köylüsünü Topraklandırmalı. Fakat Nasıl?, Kadro Aylık Fikir Mecmuası, 33-39.
• Tökin, İ. H. (1990). Türkiye Köy İktisadiyatı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Turan, İ. (1989). Kırsal Kalkınma Sürecinde Köyler, Köy Örgütleri ve Devlet, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Weingrod, A. (1968). Patrons, Patronage and Political Parties, Comparative Studies in Society and History, Vol. 10, No. 4 July, 377-400.
• Yücel, Y. (2019). Kemal Bilbaşar’ın Cemo, Memo ve Başka Olur Ağaların Düğünü adlı Romanlarında Toplumsal Gerçekçilik (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Kırklareli Üniversitesi, Kırklareli.