GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE AĞRI DAĞI VE ÇEVRESİNDEKİ GEÇİTLER

Yıl 2024, Sayı: 34, 479 - 514, 13.12.2024

Taner Aydın

https://doi.org/10.56597/kausbed.1428208

Öz

Çalışmanın konusunu Iğdır ili güneyinde uzanan Aras Dağları ve bu arada Büyük ve Küçük Ağrı Dağı üzerindeki geçitler oluşturmaktadır. Söz konusu geçitler, doğudan batıya doğru: Serdarbulak, Pamuk, Çilli, Zor, Kucak, Aslanlı, Abbasgöl, Koçbaş, Taşuçan ve Alçalı adlarını alır. Tarihi İpekyolu’na ait farklı güzergahları, dolayısıyla da farklı ülke ve bölgeleri ekonomik, siyasi, askeri ve kültürel yönden birbirine bağlayan bu geçitler, daha çok tarihi dönemlerde kullanılmıştır. Çalışmada sahanın tarihi coğrafyasını ortaya koyacak çeşitli kaynaklar kullanılmıştır. Bunların başlıcalarını yüzey ve arkeolojik araştırma verileri, seyahatnameler, haritalar ve arşiv kaynakları oluşturmuştur. Ayrıca sahaya ait güncel veriler ile uydu görüntüleri kullanılarak haritalar yapılmış ve metin görsellerle desteklenmiştir. Doğal ve tarihi birçok çekiciliğe sahip olan geçitlerin modern karayoluna sahip birisi (Pamuk Geçidi) dışında önemini yitirdiği görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Geçit, Aras, Iğdır, İpekyolu, Ağrı Dağı

Kaynakça

• Abich, O. W. H. (1849). Die Besteigung Des Ararat Am 29. Juli 1845. Beträge Zur Kenntniss des Russischen Reiches 13, 39-72.
• Ardos, M. Türkiye Ovalarının Jeomorfolojisi, Çantay Kitabevi, İstanbul 1995.
• U.S. Army Map Service (1942). 1:200.000, Turkey Map, C17 Doğubayazidi Paft, U. S. Army, Washıngton, D.C. 113363, Reprınt, November.
• Çete, M. (2007). Türkiye İran İlişkileri (1919-1938), Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sakarya.
• As, Efdal (2010). “XVI. YY. dan Cumhuriyetin İlk Yıllarına Kadar Türk-İran Sınır Sorunları ve Çözümü”, Atatürk Yolu Dergisi, 46, 219-53.
• Aslan, İ. (2013). Iğdır’daki Rus Dönemi Mimari Yapıları, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Van.
• Avcı, M. (1999). “Türkiye'nin Doğal Söğütleri ve Coğrafi Dağılışları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü, 7, 1-24.
• Aydın, T. Karakoyunlu İlçe Merkezinin Coğrafi Etüdü, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum 2010.
• Aydın, T., Çelik M. A. (2019). Altitudinal Zone Land Use Changes in Iğdir Plain Using Overlay Analysis Combined with Remote Sensing Methods. Journal of Remote Sensing & GIS, 8(2), 1-7. Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası 2010,
• Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası A. A. Bakıxanov Adına Tarix İnstitututu, (2010) İrevan Xanlığı (Rusya İşgali ve Ermenilerin Şimali Azerbaycan Torpaqlarına Köçürülmesi) Bakı.
• Badem, C. (2021). Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin 1878-1918, Aras Yayınları, İstanbul.
• Baş, H. (2022). Bir Sınır Kenti Olarak Iğdır’ın Osmanlı Devleti İçin Önemi (1828-1914), Doğal ve Beşerî Bilimler Açısından Iğdır-I, Ed. Taner Aydın, Astana Yayınları, Ankara, s. 49-76.
• Bekdemir, Ü. Coşkun, O. (2010). “Ulaşım Coğrafyası Açısından Ovit Geçidi”, Journal of Turkish Studies. 2010. DOI:10.7827/TurkishStudies.1586.
• Belli, O. (1977). “Urartular Çağında Van Bölgesi Yol Şebekesi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Bender, C. (1992). Genelkurmay Belgelerinde Kürt İsyanları II, Kaynak Yayınları, İstanbul
• Bingöl, A. (2014). Hurri’lerin Siyasi Organizasyonlari. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6(1), 115-134.
• Bingöl, A. Erdem, A. (2022). Doğubazıt Yaygınyurt Kurganlarında Orta Tunç Çağı Çanak ve Çömlekleri, Aras Havzası I (Tarih, Coğrafya, Arkeoloji, Kültür ve Sanat). Editörler: Yardimciel, A. ve Aydın, T., s.229-236. Kabalcı Yayınları, İstanbul.
• Bournoutian G.A. (1992). The khanate of Erevan under Qajar rule 1795-1828. Mazda Publishers in association with Bibliotheca Persica. Costa Mesa, California and New York.
• Budak, M. (1993). 1853-1856 Kırım Savaşı’nda Kafkas Cephesi, İstanbul Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Buyruk, H. (2021). “Iğdır Kervansarayı ve Kervan Yolu Üzerine Yeni Değerlendirmeler”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (72), 119-138.
• Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, (1986). (9. Cilt), İnterpress Basın ve Yayıncılık, s. 4458, İstanbul.
• Ceylan, A. (2008). Doğu Anadolu Araştırmaları Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır (1998-2008), Erzurum.
• Ceylan, A., (2015) Doğu Anadolu Araştırmaları II. (Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır (2008-2014) Atatürk Üniversitesi Yayınları. Erzurum.
• Ceylan, A., Kalmış, G. (2019). “Sürmeli Çukurunda Önemli Bir Merkez; Suveren Kalesi ve Yerleşmeleri”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (24), 753-768.
• Cuinet, V. (1892). La Turquie D'Aise Paris, Volume 1, E. Leroux, Paris.
• Çetin, Y. (2012). Tarihi Kalıntıları ve Kültürel Değerleri ile Ağrı. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Yayınları. Ağrı.
• Demircan, M. (2022). “Iğdır’ın İklimi ve İklim Değişikliği”, Ed: Aydın, T., Doğal ve Beşerî Bilimler Açısından Iğdır-I içinde s.77-112, Astana Yayınları, Ankara,
• Deniz, A., Tüysüz, C., Yardimciel, A. (2015). “Orta Aras Havzası’nda Tarihi Yollar: Bölgedeki Kültürel ve Ekonomik Etkileşimler”. Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 6(9), 225-234
• Devitskiy, V. (1896). “Kanikulyarnaya Poyezdka po Yerivanskoy Gubernii i Karskoy Oblasti V. Devitskogo” Sbornik Materiyalov dlya Opisaniya Mestnostey i Plemen Kavkaza, İzdaniya Upravleniya Kavkazkogo Uçebnogo Okruga, Vıpusk Dvatsat Pervıy, Tiflis, 1896, str. 79-180.
• Dinçoł, A. M. (1994) Cultural and Political Contacts Between Assyria and Urartu, Tel Aviv, 21:1, 6-21.
• Doğanay, H. (1998). Türkiye Ekonomik Coğrafyası, 3. Baskı, Çizgi Kitabevi Yayınları, Konya.
• DSİ, Iğdır Ovası Hidrojeolojik Etüt Raporu, DSİ Yayınları, Ankara 1976.
• Ergin, M. (2020). Dede Korkut Kitabı, Boğaziçi Yayınları, 61. Baskı, İstanbul.
• Erzen, A. (1992), Doğu Anadolu ve Urartular, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Eşmekaya, U.O. (2019). “Siyasi Coğrafya Öğretimi Açısından Örnek Bir İnceleme: Belen Geçidi”, Necmettin Erbakan Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya.
• Guarduccı, G. (2019). An Offprınt From Naırı Lands The Identıty Of The Local Communıtıes Of Eastern Anatolıa, South Caucasus And Perıphery Durıng The Late Bronze Age And Early Iron Age A Reassessment Of The Materıal Culture And The Socıo-Economıc Landscape, Wolume I, Oxbow Books, Oxford. The Old Music Hall, 106–108 Cowley Road, Oxford, OX4 1JE
• Gökyay, O. Ş. (2006). Dedem Korkud’un Kitabı. İstanbul: Kabalcı.
• Günaşdı, Y. (2013). “Karasu (Yukarı) Havzasındaki Tarihi ve Arkeolojik Veriler”, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum.
• Günaşdı, Y. (2016). “"Geçitler Ülkesinde Önemli Bir Urartu Kalesi: Avnik”, Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi, (19), 113-135.
• Gündoğdu, H. (2007). “Iğdır/Şerafettin Ejder Kervansarayı”, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları. (Ed. Hakkı Acun) Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Güner, İ. (1993). İlimiz Iğdır, Milli Eğitim Müdürlüğü Koruma ve Yaşatma Derneği, Iğdır.
• Güner, İ., Ertürk, M., Bekdemir, Ü. (2000). Iğdır İli'ndeki Yer Adlarının Kaynakları. Doğu Coğrafya Dergisi, 6(4).
• Güneş, M., Akyıldız, A., Keklik, M. (2022). Osmanlı Belgelerinde Iğdır, Efeakademi Yayınları, 2. Baskı, İstanbul.
• Herodotos, (2001), Herodot Tarihi, Çev. Müntekim Ökmen, Kültür Yayınları, İstanbul.
• Hun, M. Ö. (2019). Iğdır 1919 Kaçakaç/Kırxın/Vayi Vurum. Alter Yayıncılık, Ankara.
• Huş, S., Göksel, E. (1981). “Türkiye Av Hayvanlarının Yayılış Yerleri”, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 31 (2), 68-81.
• İzbırak, R., (1992). Coğrafya Terimleri Sözlüğü, M.E.B. Devlet Kitapları, Ankara
• Kaya, F. (2015). “Iğdır İlinin İdari Coğrafya Analizi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8 (41), 703-716.
• Kemer, Y. (2019). Urartu Krallığı’nın Orta Aras Havzası Yerleşim Yayılımı (Kars-Iğdır-Doğubayazıt) Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum.
• Kılıç, S. (2020), “Iğdır Yer Adı Üzerine Arkeotoponimik Bir İnceleme”, Türk Kültürü ve Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 1 (1), 208-230.
• Kılınç, O. (2006). Ağrı İsyanları (1926-1930), Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Kırzıoğlu, M.F. (1953). Kars Tarihi, Işıl Matbaası, İstanbul.
• Kırzıoğlı, M. F. (1992). Yukarı Kür ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar, TTK Yayınları Ankara.
• Kırzıoğlu, F. M. (2000). Dede Korkut Oğuznameleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
• Konukçu, E. (1999). Şâhrâh-ı garbi. XII. Türk Tarih Kongresi’nden Ayrı Basım (s. 649-654).
• Kökten, 1943: “Kars’ın Tarih Öncesi Hakkında İlk Kısa Rapor”, Belleten, Sa: VII, Ankara, s. 603 vd.
• Kösem, A. (2019). Osmanlı Devleti 3’üncü Ordu Faaliyet ve Komutanlığı Tarihçesi (1843-2000), Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzincan.
• Kültür Bakanlığı (1981). Atatürk’ün Milli Dış Politikası (Millî Mücadele Dönemi’ne Ait 100 Belge) 1919-1923, C.I, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Lynch, H. F. B. (1901). Armenia Travels and Studies. Londra: Longmans, Green and co.
• Lloyd, S. (1997), Türkiye’nin Tarihi-Bir Gezginin Gözüyle Anadolu Uygarlıkları, Tubitak Yayınları, Ankara.
• Marro, C., Özfırat, A. 2005, “Pre-Classical Survey in Eastern Turkey, Third Preliminary Report: Doğubayazıt and the Eastern Shore of Lake Van”, Anatolia Antiqua, 13, 319-356.
• Mızrak, A. (2007). Iğdır Zor Köyü Kervansarayı Proje Çalışması. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Orkun, V. (2020). Sürmeli Çukuru (Iğdır) Tarih ve Coğrafyası, Yay. Haz.: Mücahit Özden Hun, Alter Yayıncılık, Ankara.
• Önal, M., Karaağaç, G., Küçük, S. (2000). Kağızman’a Ismarladım Nar Gele, Azim Ofset Matbaacılık, Muğla.
• Önen, S. (2016). Ceride-i Havadis Gazetesi’nin Gözünden 1853-1856 Kırım Savaşı, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Nevşehir.
• Özgül, O. Üngör, İ. (2016). “Erikua’da Stratejik Bir Urartu Merkezi: Kasımıntığı Kalesi”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 17, 225-240.
• Özgül, O., Morkoç, A. (2017). “Urartu Krallığı İçin Iğdır’ın Yeri ve Önemi” II. Uluslararası Iğdır Sempozyumu (9-11 Ocak 2017), Iğdır, 249-265.
• Özfırat A., Marro, C. (2004). “2002 Yılı Van, Ağrı ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırması”, AST, Sa: XXI, Ankara.
• Özfırat, A. (2014). Aktaş: Ağrı Dağı’nın Kuzey Eteğinde Aras Vadisi’nde Bir Urartu Kalesi, Arkeolojiyle Geçen Bir Yaşam İçin Yazılar (Veli Sevin'e Armağan), Ed: Aynur Özfırat, 111-120.
• Özfırat, A. (2015). "Ağrı Dağı-Bozkurt Son Tunç-Erken Demir Çağ Kalesi", International Symposium on East Anatolia- South Caucasus Cultures Proceedings II / Uluslararası Doğu Anadolu- Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu Bildiriler II (Erzurum 10-13 October 2012), Eds. M. Işıklı, B. Can, 158-170.
• Özfırat, A. (2017). “Melekli-Kültepe (Iğdır) Höyüğü, Urartu Kalesi ve Columbarium: Ağrı Dağı’nın Kuzey Eteğindeki Minuahinili (Karakoyunlu) Kenti”, OLBA XXV, Ayrı basım, 161-183.
• Özfirat, A., Sevin, V. (2021). “Aras Vadisine Açılan Kapı: Elmagöl-Pamuk Geçidi Urartu Karakolu”, In Colloquium Anatolicum 20, 183-197.
• Pehlivan, S. (2013). Urartu Krallığı ve Dış Politikası: I. Sarduri (MÖ 844-828), İşpuini (MÖ 828-810) ve Menua (MÖ 810-785) Dönemi, 193-205.
• Piliposyan, A. (2014), “Excavations at Metsamor”, İnternational Conference Proplems of Early Metot Age Archaelogy of Caucasus and Anatolia, Tbilis. pp. 42-52
• Süer, H. (1986). Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi Osmanlı Devri Osmanlı- Rus Kum Harbi Kafkas Cephesi Harekâtı (1853-1856), Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara.
• Şaşmaz, M. (2014). Türkiye’nin İdari Taksimatı (1920-2013), II. Cilt, TTK Yayınları, Ankara.
• Şimşek, O. (2020). Tuzluca İlçesi, Gece Kitaplığı, Ankara.
• Tanyu, H. (1988). "Ağrı Dağı", TDV İslâm Ansiklopedisi, c.1, 481-482.
• TCBİGD (1937). Genel Nüfus Sayımı [20 İlk Teşrin 1935] Türkiye Nüfus Kat’i Tasnif Neticeleri, Mehmet İhsan Basımevi, Ankara.
• Tekin, R., Baş, Y. (2003). Osmanlı Atlası (XX. Yüzyıl Başları), OSAV Yayınları, İstanbul.
• Tezcan, S. ve Boeschoten, H. (2012). Dede Korkut Oğuznameleri, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tuncel, M. (1999). “Iğdır”, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XIX, s. 79-80.
• TÜİK Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları 2018.
• Tümertekin, E. (1987). Ulaşım Coğrafyası, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
• Uzunçarşılı, İ. H. (2011). Osmanlı Tarihi, Cilt: III, 2. 1Kısım, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Ünal, R. H. (1970). “Iğdır Yakınlarında Bir Selçuklu Kervansarayı Doğubayazıt- Batum Kervan Yolu Hakkında Notlar”. Sanat Tarihi Yıllığı. 3, 7–16.
• Ünal, L. (2016). 1917 Rus Devrimi'nden Gümrü Antlaşması'na Kadar Kars ve Iğdır Bölgesinde Yaşananlar. Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, 14 (27), 75-90.
• Vinnikov R. P. (1962) Klan ve Türkmen SSR'nin Chardzhous Bölgesinin Nüfusunun Etnik Bileşimi ve Yeniden Yerleşimi. TürkmSSC Bilimler Akademisi Tarih, Arkeoloji ve Etnografya Enstitüsü Tutanakları. Etnografik dizi. T. 6. Aşg.
• Yardimciel, A. (2015). Aras Boyalılarının İşlevselliği. Seleucia, (5), 187-206.
• Yardimciel, A. (2022a), “Iğdır Ovası’nın Orta Tunç Çağı ve Transhümanist Yaşamdaki Rolü”, Amisos, 1, Orta Aras Havzası Özel Sayısı, 64-75.
• Yardimciel A. (2022b), “Eskiçağ’da Iğdır Ovası”, Doğal ve Beşeri Bilimler Açısından Iğdır-1, Astana Yayınları, s.6-27.
• Yaşar, B. (2016). Selçuklu Türkiye’sinde Ticaret Yolları, Limanlar ve Pazar Yerleri. Turkish Studies (Elektronik), 11(11), 13- 28.
• Yıldırım, Ş. (2006). “Eskiçağda Anadolu’nun Savaş Kapıları”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli.