Şerh-i Cezire-i Mesnevi’de arkaik söz varlığı

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 1, 48 - 61, 30.06.2022

Fatıma Aydın

https://doi.org/10.51177/kayusosder.1116983

Öz

Arkaik kelimeler, eskiden kullanılan fakat bugün yazı dilinde kullanımdan düşmüş olan sözcüklerdir. Bunların tespiti dilin zaman içindeki gelişimini gözlemlemek adına çok önemlidir. Klasik Türk Edebiyatı çalışmalarında eski metinlerin dil açısından incelenmesi büyük bir rol oynar. Bu anlamda, Klasik Türk Edebiyatı eserleri günümüz Türkçesine göre söz varlığı açısından farklılıklar barındırır. Yalnız Arapça ve Farsça kelimelerin yoğunluğu değil aynı zamanda arkaik Türkçe kelimeler de okur için şaşırtıcıdır. Bu çalışmada H. 1011/ M. 1602 yılında yazılmış olan Şerh-i Cezire-i Mesnevi adlı eserde geçen arkaik kelimeler tespit edilmeye çalışılmıştır. Abdülmecid Sivasî tarafından kaleme alınan bu eser, Mevlâna Celaleddin Rumi’nin Mesnevi-i Manevi adlı eseri üzerine yazılmış bir eserin şerhidir. Yusuf-ı Sineçak, Mesnevi-i Manevi’den seçme beyitlerle Cezire-i Mesnevi adlı bir eser kaleme almıştır. Cezire-i Mesnevi çok sevilmiş, beğenilmiştir. Bu nedenle bu eser üzerine çok sayıda şerh yazılmıştır. Bu şerhlerden biri de Abdülmecid Sivasî’nin Şerh-i Cezire-i Mesnevi adlı eseridir. Bu eserin dilini incelediğimizde bugün kullanımdan düşmüş 63 arkaik sözcük tespit edilmiştir. Bu kelimelerin anlamları tespit edilerek kelimeler alfabetik sırayla okura sunulmuştur. Tespit edilen 63 arkaik sözcüğün 29 tanesi günümüzde kimi yörelerde kullanılmaya devam edilmektedir. Derleme sözlükleri ile bunlar tespit edilerek hangi bölgelerde kullanıldığı bilgisine ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arkaik, Şerh-i Cezire-i Mesnevi, Abdülmecid Sivasî, Şerh, Klasik Türk Edebiyatı

Archaic vocabulary in Şerh-i Cezire-i Mesnevi

Öz

Archaic words are words that were used in the past but are no longer used in written language nowadays. Detection of these words is very important in order to observe the development of the language over time. Examining the old texts in terms of language plays a great role in Classical Turkish Literature studies. In this sense, Classical Turkish Literature works have differences in terms of vocabulary compared to today's Turkish. Not only the density of Arabic and Persian words, but also archaic Turkish words are astonishing to the reader. In this study, archaic words in the work called Şerh-i Cezire-i Mesnevi, which was written in the seventeenth century, were tried to be determined. Written by Abdülmecid Sivasî, this work is a commentary of a work written on Mevlana Celaleddin Rumi's Mesnevi-i Manevi. Yusuf-ı Sineçak wrote a work called Cezire-i Mesnevi with selected couplets from Mesnevi-i Manevi. Cezire-i Mesnevi was loved and admired. For this reason, many commentaries have been written on this work. One of these commentaries is Abdülmecid Sivasî's work called Şerh-i Cezire-i Mesnevi. When we examine the language of this work, 63 archaic words that are out of use today have been identified. The meanings of these words were determined and the words were presented to the reader in alphabetical order. Of the 63 identified archaic words, 29 are still being used in some regions today. With compilation dictionaries, these were determined and information was obtained in which regions they were used.

Anahtar Kelimeler

Archaic, Şerh-i Cezire-i Mesnevi, Abdülmecid Sivasî, Commentary, Classical Turkish Literature

Kaynakça

• Aydın, F. (2019). Abdülmecid Sivasî Şerh-i Cezire-i Mesnevi (İnceleme-karşılaştırmalı metin). (Tez No. 586895) [Doktora tezi, Çukurova Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi’nden edinilmiştir.
• Aydın, M. (2002). Aybastı Ağzı inceleme-metin-sözlük. (2. baskı). TDK Yayınları.
• Ayverdi, İ. (2006). Asırlar boyu tarihi seyri içinde misalli büyük Türkçe sözlük (Cilt 2, 2. Baskı), Kubbealtı Neşriyat.
• Bingöl, U. (2019). Eleştiri terimleri sözlüğü. (1. baskı). Akademik Kitaplar Yayınevi.
• Çağbayır, Y. (2007). Türkçe sözlük (1. baskı). Ötüken Yayınları.
• Dilçin, C. (1983). Yeni tarama sözlüğü (81. baskı). TDK Yayınları.
• Gemalmaz, E. (1995). Erzurum ili ağızları inceleme-metinler-sözlük ve dizinler (1. baskı). TDK Yayınları.
• Güleç, İ. (2004). Türk edebiyatında Cezire-i Mesnevî Şerhleri. Osmanlı Araştırmaları: The Journal of Ottoman Studies, S(XXIV), 19-28.
• Gülmez, M., & Direkçi, B. (2017). Muhibbî Dîvânı’nda Eski Anadolu Türkçesi unsurları. Mediterranean Journal of Humanities, VII(2), 272-291.
• Gülseren, C. (2000). Malatya ili ağızları, inceleme-metinler-sözlük ve dizinler. (1. baskı). TDK Yayınları.
• Güncel Türkçe Sözlük. (2022). Buyurmak. İçinde Türk Dil Kurumu sözlükleri. 10 Mayıs 2022 tarihinde www.sozluk.gov.tr adresinden alındı.
• Güncel Türkçe Sözlük. (2022). Sınuk. İçinde Türk Dil Kurumu sözlükleri. 11 Mayıs 2022 tarihinde www.sozluk.gov.tr adresinden alındı.
• Güncel Türkçe Sözlük. (2022). Söyebilmek. İçinde Türk Dil Kurumu sözlükleri. 11 Mayıs 2022 tarihinde www.sozluk.gov.tr adresinden alındı.
• Güncel Türkçe Sözlük. (2022). Suvarmak. İçinde Türk Dil Kurumu sözlükleri. 11 Mayıs 2022 tarihinde www.sozluk.gov.tr adresinden alındı.
• Güncel Türkçe Sözlük. (2022). Tamu. İçinde Türk Dil Kurumu sözlükleri. 11 Mayıs 2022 tarihinde www.sozluk.gov.tr adresinden alındı.
• Güncel Türkçe Sözlük. (2022). Uğru. İçinde Türk Dil Kurumu sözlükleri. 11 Mayıs 2022 tarihinde www.sozluk.gov.tr adresinden alındı.
• Güncel Türkçe Sözlük. (2022). Yarlıgamak. İçinde Türk Dil Kurumu sözlükleri. 11 Mayıs 2022 tarihinde www.sozluk.gov.tr adresinden alındı.
• Güncel Türkçe Sözlük. (2022). Yedilmek. İçinde Türk Dil Kurumu sözlükleri. 11 Mayıs 2022 tarihinde www.sozluk.gov.tr adresinden alındı.
• Güncel Türkçe Sözlük. (2022). Yeğ. İçinde Türk Dil Kurumu sözlükleri. 11 Mayıs 2022 tarihinde www.sozluk.gov.tr adresinden alındı.
• Güncel Türkçe Sözlük. (2022). Yorga. İçinde Türk Dil Kurumu sözlükleri. 11 Mayıs 2022 tarihinde www.sozluk.gov.tr adresinden alındı.
• Gündoğdu, C. (2000). Bir Türk Mutasavvıfı Abdülmecid Sivasî hayatı ve eserleri ve tasavvufî görüşleri. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hengirmen, M. (2009). Dilbilgisi ve dilbilim terimleri sözlüğü (3. baskı). Engin Yayınları.
• İ: Abd el-Mecîd Ahmed Sivâsî. (1637). Şerh-i Mesnevî. Yazma eserler (Kayıt No. 657). İzmir Milli Kütüphanesi.
• İÜ: Abdülmecid Sivasî. (1707). Şerh-i Müşkilat-ı Mesnevi. Türkçe Yazmaları (Kayıt No. 194). İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi.
• İÜ2: Abdülmecid Sivasî. (1638). Şerh-i Mesnevî. Türkçe Yazmaları (Kayıt No. 196). İstanbul Üniversitesi.
• Korkmaz, Z. (2010). Gramer terimleri sözlüğü (2. baskı). TDK Yayınları.
• Mengüç, H. T. (2005). İlmi Dede'nin Cezîre-i Mesnevî Şerhi. (Tez No. 221323) [Yüksek Lisans Tezi, Fatih Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi’nden edinilmiştir.
• S1: Abdülmecid Sivasî. (1602). Şerh-i Cezire-i Mesnevi. Hacı Mahmud Efendi koleksiyonu (Kayıt No. 2453). Süleymaniye Kütüphanesi.
• S2: Abdülmecid Sivasî. (t.y.). Abdülmecid Sivasî. Şerh-i Cezire-i Mesnevi. Hacı Mahmud Efendi Koleksiyonu (Kayıt No. 2527/2). Süleymaniye Kütüphanesi.
• S3: Abdülmecid Sivasî. (t.y.). Abdülmecid Sivasî. Şerh-i Cezire-i Mesnevi. Kasidecizâde Koleksiyonu (Kayıt No. 327). Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Eser.
• T: Abdülmecid Sivasî. (t.y.). Abdülmecid Sivasî. Şerh-i Müşkilat-ı Mesnevi. (Kayıt No. 312). Yazma eser. Tire Necip Paşa Kütüphanesi.
• Tulum, M. (2011). 17. yüzyıl Türkçesi ve söz varlığı (1. baskı). TDK Yayınları.
• Türkçe Sözlük. Arkaik. TDK Türkçe sözlüğünde (11. baskı, s. 121).
• Türkçede Batı Kökenli Kelimeler Sözlüğü. (2015). Arkaik. Türkçede batı kökenli kelimeler sözlüğünde (11. baskı, s.25).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1963). Assı. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 1, s. 12).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1963). Aşak. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 1, s. 13).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1965). Bekişmek. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 2, s. 15).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1965). Börk. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 2, s. 32).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1969). Depelemek. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 4, s. 10).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1969). Depelenmek. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 4, s. 10).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1969). Depremek. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 4, s. 10).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1969). Devek. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 4, s. 12).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1969). Döymek. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 4, s. 14).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1969). Dürüşmek. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 4, s. 15).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1972). Eyitmek. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 5, s. 86).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1973). Göyünmek. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 6, s. 102).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1973). Gözsüz. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 6, s. 108).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1975). Kakımak. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (Cilt 8, 1. baskı, s. 15).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1975). Karanu. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 8, s. 23).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1975). Kırmuzı. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 8, s. 31).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1978). Sepilmek. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 10, s. 33).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1978). Sınuk. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 10, s. 45).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1978). Sövelmek. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 10, s. 68).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1978). Söyünmek. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 10, s. 72).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1978). Tabanca. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 10, s. 103).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1978). Tağuk. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 10, s. 104).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1979). Uğru. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 11, s. 3).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1979). Yaraklu. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 11, s. 17).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (1979). Yarlıgamak. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 11, s. 19).
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü (1979). Yigrek. TDK Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğünde (1. baskı, Cilt 11, s. 37).
• Vardar, B. (2007). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü (3. baskı). Multilingual Yabancı Dil Yay.
• Yıldırım, F. (2006). Adana ve Osmaniye illeri ağızları (1. baskı). TDK Yayınları.
• Yılmaz, E. (2014). Temel dil bilgisi terimleri sözlüğü (1. baskı). Pegem Akademi Yayınları.