Gaziantep Mimari Manzumeleri Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2022, Cilt: 15 Sayı: 3, 1190 - 1203, 26.09.2022

Ayfer Şaşmaz Tülay Karadayı Yenice

https://doi.org/10.35674/kent.1096971

Öz

Mimari manzumeler, toplumun sosyal, kültürel, dinî yapısını yansıtan; çeşitli işlevsel yapı birimlerinin bir arada planlanarak inşa edildiği sosyal kuruluşlardır. Manzumelerin ana yapısı cami olmasına karşın yapım amacı genellikle yerel halkın ortak ihtiyaçların karşılanmasıdır. Bu çerçevede manzumeler, cami yapısının yanı sıra bir veya iki yapı eklentisi olan küçük ölçekli yerel halk mimarisi olarak da tanımlanabilmektedir. Bu araştırma kapsamında Gaziantep kentinde bulunan manzume yapıları incelenmektedir. Araştırmanın temel materyalleri, saha araştırmasına dayalı olarak elde edilen yapı tespitleri, rölöve çalışmaları ile bu yapılara ilişkin arşiv kayıtlarından oluşturmaktadır. İnceleme betimleyici bir araştırma yapısına sahip olup niteliksel araştırma tekniklerine dayalı bir araştırma desenine sahiptir. Bu çerçevede, Gaziantep kentindeki manzume yapılarının temel karakteristikleri, karşılaştırmalı olarak tanımlanmakta ve ayrıntılı olarak incelenmektedir. Araştırma sonucunda Gaziantep manzumelerin cami, medrese ve mescit yapı türlerini içerdiği görülmektedir. Bununla birlikte Gaziantep kentindeki manzumelerin yapımında, diğer örneklerden farklı olarak, aynı zamanda yerel halk mimarisinin önemli bir parçası olan kastel isimli su yapılarının da etkili olduğu tespit edilmektedir. Araştırma sonunda bu yapı gruplarının bir bütün olarak ele alınıp korunmadığı, bu nedenle bazı yapıların kaybolduğu ve özgün değerlerin yok olduğuna dikkat çekilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Gaziantep, Manzume, Kültürel Miras, Kastel, Külliye.

A Review on Gaziantep Architectural Manzumes

Öz

Architectural 'manzumes' are social organizations, which reflect the religious, cultural, social, and commercial structure of the society. Although the main structure of the manzumes are mosques, the purpose of construction is generally to meet local needs. In this context, manzumes can be defined as small-scale local folk architecture with one or two annexes besides the mosque structure. Although it is one of the most important works of our cultural heritage, manzumes have not been subject to adequate examination and research. Within the scope of this research, the manzume structures in the city of Gaziantep are examined. The fundamental materials of the research consist of structural determinations, survey studies and archival records for these structures. The study is a descriptive research and has a research design based on qualitative research techniques. In this framework, the basic characteristics of manzume buildings in the city of Gaziantep are described comparatively and examined in detail. As a result of the research, it is observed that Gaziantep Manzumes contain mosques, madrasah, and masjid building types. One of the features that make Gaziantep architectural manzumes different from the examples in other cities is the "kastel". Kastel is an underground water structure unique to Gaziantep city. Results of the study point out that these building groups are not considered and preserved as a whole, and therefore some structures are lost, and original values are destroyed.

Anahtar Kelimeler

Gaziantep, Manzume, Cultural Heritage, Kastel, Kulliye.

Kaynakça

• Ahunbay, Z. (1988). Mimar Sinan'ın Eğitim Yapıları, Medreseler, Darülkurralar, Mektepler, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri 1. İstanbul, Turkey: Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Ahunbay, Z. (1989). Mimar Sinan’ın Şehirci Yönü, VI Vakıf Haftası. Vakıf Medeniyeti Çerçevesinde Mimar Sinan ve Dönemi Sempozyumu (5-8 Aralık 1988) (pp.131-139), Ankara, Türkey: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Akgül, H., Akpınar A., Çınar H., Dağıstan A., Dereli T., Durmuşoğlu A. (2012). Kaleler. Kasteller-Su Yolları. M. E. Özmen (Ed.), Belgelerle Gaziantep (pp. 28-54). İstanbul, Turkey: Bilnet Matbaacılık.
• Akok, M. (1968). Hacıbektaş Veli Mimari Manzumesi. Türk Etnografya Dergisi 10, 27-58.
• Akok, M. (1969), Diyarbakır Ulu Cami Mimari Manzumesi. Vakıflar Dergisi, 8, 113-139.
• Alagöz U., Arslan M., Bağdat F., Balcıoğlu B., Dağlı A., Ekici S. (2016). E. Özuslu (Ed.). Şehr-i Ayntâb-ı Cihan Gaziantep. Gaziantep: Gaziantep Valiliği Yayını.
• Altınöz, İ. (1999). Dulkadir Eyaletinin Kuruluşunda Antep Şehri (XVI. Yüzyıl). Y. Küçükdağ (Ed.), Cumhuriyetin 75. Yılına Armağan Gaziantep (pp.89–146). Gaziantep, Turkey: Gaziantep Üniversitesi Vakfı Kültür Yayınları.
• Anonim, (1968). Gaziantep İl Yıllığı. Gaziantep: Gaziantep’i Tanıtma İl Yıllığını Hazırlama ve Yayınlama Derneği.
• Ayverdi, İ. (2006). Kubbealtı Lugatı Misalli Büyük Türkçe Sözlük 2. Baskı. (pp. 1937-1938) İstanbul: Mas Matbaacılık A.Ş.
• Bayraktar, H. (2000). XIX. yüzyılın ilk yarısında Antep’in idari yapısı ve iktisadi durumu. Y. Küçükdağ (Ed.), Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu (22 Ekim 1999), Gaziantep, Turkey.
• Cezar, M. (1985). Tipik Yapılarıyla Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem İmar Sistemi, İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Yayını.
• Çam, N. (1982). Gaziantep'te Kastel Adı Verilen Su Tesisleri. Milletlerarası Türkoloji Kongresi (pp. 165), İstanbul, Turkey.
• Çam, N. (2006). Türk kültür varlıkları Envanteri Gaziantep 27. XXVII - 10, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Çınar, H. (1999). Antep Şehrinde XVIII. Yüzyılda Kurulan Medreseler ve Vakıflar, Y. Küçükdağ (Ed.), Cumhuriyetin 75. Yılına Armağan (pp.173–186), Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Vakfı Kültür Yayınları.
• Çiner, R. (1958). Gaziantep Çevresinde Paleolitik Buluntular. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, XVI, 125-129.
• Demirkent, I. (1974). Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (pp.77), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ergeç, R. (2000). Gaziantep Kalesi ve Hamamı. Y. Küçükdağ (Ed.), Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu (pp.269-294.), Gaziantep: Arsan Basın Yayını.
• Esin, E. (1993). Muyanlık Uygur Buyan yapısından (Vihara) Hakanlı Muyanlığına (Ribat) ve Selçuklu Han ve Medreselerine Gelişme, Malazgirt Armağanı, (s.75–102), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Eyice, S. (1989). Mimar Sinan’ın Külliyeleri. VI Vakıf Haftası Vakıf Medeniyeti Çerçevesinde Mimar Sinan ve Dönemi Sempozyumu (pp.169-200). İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Güzelbey, C. (1984). Gaziantep Camileri Tarihi. Gaziantep: Oya Matbaası.
• Güzelbey, C. (1992). Gaziantep Camileri Tarihi. Gaziantep: Türk-İslam Eğitim Kültür ve Yardımlaşma Vakfı Yayın No: 1.
• Işıltan, F. (1960). Urfa Bölgesi Tarihi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Karamağaralı, H. (1976). Kayseri'deki Hunad Camiinin Restitüsyonu ve Hunad Manzumesinin Kronolojisi Hakkında Bazı Mülahazalar. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 21, 119– 245.
• Kopraman, Y. (1989). Mısır Memlukları Tarihi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özdeğer, H. (1982). XVI. Yüzyıl Tahrir Defterlerine Göre Antep'in Sosyol ve Ekonomik Durumu İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını.
• Ramazanoğlu, G. (1998). Orta Asya’da Türk Mimarisi (pp.5). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Sevim, A. (1988). Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.
• Sözen, M. & Tanyeli, U. (1986). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Yenice, M. & Karadayı Yenice, T. (2018). Gaziantep Kenti Planlama Deneyimleri Üzerine Bir Süreç Değerlendirmesi. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 17 (2), 552-562. DOI: 10.21547/jss.374644.
• Yılmazçelik, İ. (1998). XVIII. Yüzyılda Gaziantep’in İdari, Fiziki ve Sosyo-Ekonomik Durumu. Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 18(18), 105-123.
• Yinanç, R. (1989). Dulkadir Beyliği. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.