KUR’ÂN MUHTEVȂSI AÇISINDAN NİYET VE ÖNEMİ

Yıl 2020, Sayı: 23, 198 - 236, 01.04.2020

Mustafa Cora

https://doi.org/10.29228/kesit.43970

Öz

Beşeri eylemlerin âdeta özü ve ruhu mâhiyetinde olan niyet; düşüncenin, davranışın, amelin değerlendirilmesinde ve geçerliliğinde temel bir miyar niteliğindedir. Düşünce ve davranışlar niyetle farklı bir anlam kazanır. Davranışların, fiillerin keyfiyetleri ve nitelikleri ile yakından hem alâkalıdır hem de onlar üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. İnsan niyetle, hareketlerinin bilinçli ve kontrollü olmasını veya yönlendirilmesini, onun hâiz olduğu etkili rolünden yararlanarak, yakalayabilir ve bunda insiyatifi elinde tutabilir. Nitekim etkin bir akıl ile insanın taleplerini eyleme dönüştürmede, yönlendirmede, frenlemede veya engellemede bilinçli ve müessir bir güç niteliğindedir. Bir şeyi yapmadan önce onu düşünmek, istemek ve ona meyletmek şeklinde ifade edilebilir. Bu nedenle Kur’ân’a göre insan her türlü yönelişinden, kastından ve niyetinden sorumlu olmakla birlikte burada talep ile murat edilen maksadın uygunluğu da istenir. Bu da gösterir ki, Allah’ın iradesini ve hududunu gözetmede veya ihlâl etmede niyet, önemli bir denge unsuru olmakla birlikte; özellikle kavşak noktası mesabesinde olan önemli bir yere ve konuma hâizdir. Onu çok iyi anlayarak her hâlükârda müspetliğinin sağlanmasında ve yollarının belirlenmesinde insanın sorumluluğuna atıfta bulunmak ve vurgulamak yerinde olur. Bu çalışmada onu Kur’ân odaklı araştırarak ne olduğunu, hadislerdeki durumunu, keyfiyet açısından nasıl müspet veya menfi tarafa eğilim gösterdiğini, amelle ilgisini ve ona göre nasıl karşılık bulduğunu vb. hususları naslardan ve ilgili temel kaynaklardan ortaya koymaya, sorgulamaya, yerinde cevaplar bulmaya yönelik çaba ve gayret sarfedilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Niyet, Meyl/Kasıt, Müspet/Menfi Niyet, Niyet Sorumluluğu, Davranış/Amel.

THE QUALITY/ARBITRARINESS AND VALUE OF INTENTION IN QURANIC TEACHING

Öz

The intention which is the essence and soul of the human actions are like a basic test for the evaluation and validity of thought, behavior and deed. Thoughts and behaviors gain a different meaning with intention. The intention is closely related to the arbitrariness and quality of behaviors and actions and it also has a significant effect on them. A person can make informed and controlled actions or guide them with intention as well as catching them and taking initiative by using the effective role of intention. Furthermore, an effective mind is like an informed and effective power to transform a person’s desires into action and guide, control or prevent them. It can be described as thinking, wanting something before doing it and tending to do it. Therefore, people are responsible of any tendency, deliberation and intention according to the Quran, and the convenience of the goal requested and wished. This situation indicates that intention is a significant balance element to observe or violate the God’s will and limits as well as having a significant place and position like a crossroads. It would be appropriate to underline and refer to the human responsibility on understanding it well, maintaining its positivity in any case and identifying the roads. In this regard, this study aims to research intention based on the Quran, to put forward and question what it is, its status in the hadiths, how it tends to be good or bad in terms of arbitrariness, its relation with deeds and how it corresponds according to the deeds and to find appropriate answers by using the basic resources and dogmas. We believe that this study will contribute to the related literature.

Anahtar Kelimeler

Intention, Tendency/Deliberation, Positive/Negative Intention, Intention Responsibility, Behavior/Deed.

Kaynakça

• Abdulbâkî, Muhammed Fuâd (1939). el‐Mu‘cemu'l‐Mufehres li‐Elfâzi'l‐Kur'âni'l‐Kerîm, Kahire, ‘‘n-v-y’’ ve ‘‘k-l-b’’mad.
• Ahmedî, Abdülhalîm(1409/1979).‘‘Tahkîku’s-Sıdkı'n-Niyye İnde'l-Ğazzâlî’’, Mecelletü'ş-Şerî’a ve'd-Dirâsâti'l-İslâmiyye, VI(13), Kuveyt.
• Bedreddin el-Aynî(ts.). 'Umdetü'l-Kârî (İdâretü't-Tıbâati'l-Münîriyye), Kahire.
• Begâvî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mesud el-Ferrâ (ö. 510), (1997/1417). Meâlimu’t-Tenzîl, ys.: Dâru-Tayyibe.
• Beydâvî, Abdullah b. Ömer b. Muhammed b. Alî el-Beydâvî eş-Şîrâzî eş-Şâfiî Ebî Saîd Nâsiruddîn (ö.685/1286), (1314). Tefsîru’l-Kâdî el-Beydâvî (Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t- Te’vîl), Dersaadet (İstanbul).
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil b. İbrâhim b. el-Muğîre Ebû Abdillâh (ö. 256/870), (1402). Sahîhu’l‐Buhârî, ys.: Dâru Tavkı’n-Necât, Kitâbü’z-Zekât, Bab 49.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil b. İbrâhim b. el-Muğîre Ebû Abdillâh (ö. 256/870), (1987/1407). el- Câmiu’s-Sahîh, Kahire: Dâru’ş-Şa’b, Bedu’l-Vahiy.
• Cora, Mustafa, Kur’ân’a Göre ‚Hevâ‛ (2013). Samsun: Edüt Yay.
• Dârimî, Ebû Muhammed, Abdullah b. Abdurrahmân (ö. 181/255), (ts.). es‐Sünen, ys.
• Demirci Mehmet (2002). ‚Kur’an-ı Kerim Işığında Sabır Kavramı‛. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sayı: 12, ss. 263-285.
• Demirci Mehmet (2012). ‚Hamdi Yazır’da Hak Kavramı‛. Bilimname: Düşünce Platformu, cilt: 1, sayı: 22, ss 61-85.
• Dönmez, İbrahim Kâfi (2007). ‘‘Niyet’’ mad., (Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XX X III), İstanbul.
• Draz, M. Abdullah, Kur’ân Ahlâkı ( 2009). (çev. Yüksel, Emrullah; Günay, Ünver), 4. baskı, İs- tanbul.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî el-Ezdî (ö.202/275), (1401/1981). Sünenü Ebî Dâvûd, Çağrı Neşr., İstanbul.
• Ebû Nuaym el-İsfehânî, Ahmed b. Abdillâh (ö. 430/1038),(1405). Hilyetu’l-Evliyâ ve Tabakâtül- Esfiyâ, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-A’rabî.
• Erdoğan, Mehmet(1998). Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Rağbet Yay.
• Eşkar, Ömer Süleyman (1401/1981). Mekâsidu'l-Mükellefîn, Kuveyt.
• Eyüpoğlu Osman ve Perşembe Erkan (2018). ‚İşlevsellik Açısından Ahlak-Din İlişkisi‛. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7(4), ss.79-96.
• Eyüpoğlu Osman ve Perşembe Erkan (2019). ‚Din ve Toplumsal Kurumlar Arası İlişkilerdeki Tamamlayıcı Niteliğin Önemi‛. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 8(4), Aralık, ss.464-483.
• Eyüpoğlu Osman ve Usta Niyazi (2019). ‚İtaat Kavramının Gerekçeleri Açısından Kur’an’ın Eleştirel Düşünceye Bakışı‛. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 19(2), ss.347-378.
• Eyüpoğlu Osman ve Yıldız Murat (2016). ‚Kur’an’ı Anlamaya Yönelik Literal ve Kültürel Yak- laşımların Sosyal Değişmeye Uyum Açısından İşlevselliği. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5(3), ss.163-198.
• Eyüpoğlu Osman, Çelik Hüseyin ve Yıldız Murat (2017). ‚Bireysel Dini Tecrübe ve İşlevselcilik Açısından Kur’an Kıssaları‛. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6(4), ss. 263-287.
• Gazzâlî, Muhammed b. Muhammed (ö. 505/1111), (1939). İhyâu Ulûmi’d-Dîn, Kahire.
• Hamevî, Ahmed b. Muhammed(1405/1985). Gamzu Uyûni'l-Beşâir, Beyrut.
• Hamidullah, Muhammed, İslam Peygamberi (1980). (çev. Salih Tuğ), İrfan yay. İstanbul.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali Ebû’l-Fadl el-Askalânî eş-Şâfiî(ö.852/1449),(1379). Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, Beyrut: Dâru’l-Ma’rife.
• İbn Hambel, Ahmed (164-781/241-855), (1401/1982). el‐Müsned (Çağrı Neşr.), İstanbul.
• İbn Kayyım el-Cevziyye (ts.). İ'lamü’l-Muvakkı'în (nşr. Tâhâ Abdürraûf Sa'd), Beyrut: Dârü'l-cîl.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâil b. Amr b. Kesîr el-Kureşî ed-Dımeşkî (774/1373), (1999-1420). Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, (thk. Sâmî b. Muhammed Selâme), ys.: Dâru’t-Tayyibe.
• İbn Kudâme, Abdullah b. Ahmed b. Kudâme Ebû Muhammed el-Makdisî, (ö. 622/1223), (1405). el-Muğnî li İbn Kudâme fî Fıkhi’l-İmâm Amed b.Hanbel eş-Şeybânî, Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed Yezîd el-Kazvînî (ö.207/275), (1401/1981). Sünenü İbn Mâce, Çağrı Neşr., İstanbul.
• İbn Receb el-Hanbelî(1419/1999). Câmiu'l-Ulûm ve'l-Hikem (nşr. Şuayb el-Arnaût-İbrahim Bâcis), Riyâd.
• İbn-i Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâluddîn b. Muhammed(ö.711/1311), (1290). Lisânu'l-‘Arab, Beyrut.
• İbrahim Mustafa, Ahmed Hasan ez-Zeyyâd, Hâmid Abdu’l-Kâdir, Muhammed Ali en-Neccâr (ts.). el-Mu’cemu’l-Vesît, (Çağrı yay.), İstanbul.
• İsfehânî, er-Râgıb (ö. 502), (ts.). el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân (thk. ve dabt. Muhammed Seyyid Keylânî), Beyrut: Dâru’l-Ma’rife.
• Karâfî, Şehâbeddîn (1994). ez-Zahîre (nşr. Muhammed Haccî), Beyrut.
• Karâfî, Şehâbeddîn (ö.684/1285), (1404/1984). el-Ümniyye fî İdrâki'n-Niyye, Beyrut.
• Kirmânî, Şemseddin(1401/1981). Şerhu'l-Buhârî (Buhârî’nin Sahîh’nde), Beyrut.
• Kutub, Seyyid (d.1906-ö.1967), (1979). Fî Zılâli'l-Kur'ân (çev. M. Emin Saraç, Bekir Karlığa, İ. Hakkı Şengüler), Hikmet Yay., İstanbul.
• Mekkî, Ebû Tâlip Muhammed b. Ali b. Atiyye el-Acemî (ö. 386/996), (1351). Kûtu’l-Kulûb, Kahi- re: Matbaatu Muhammed Abdi’l-Latîf.
• Mesud Efendi (1297). Mirât-ı Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye, İstanbul: Matbaa-i Osmaniye.
• Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî (206/821), (1401). Sahîh-u Müslim, Çağrı Neşr., İstanbul.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd(ö.710/1310), (2005). Tefsîru’n-Nesefî (Mdeâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl),(thk. Mervân Muhammed eş-Şiâr) Beyrût: Dârun-Nafâis, III, 218.
• Özsoy, Ömer; Güler, İlhami (2013). Konularına Göre Kur’ân (Sistematik Kur’ân Fihristi), Fecr Yay., Ankara.
• Râzî, Muhammed b. Ömer el-Me’rûf bi Fahru’d-Dîn (ts.). Mefâtîhu’l-Gayb, Beyrut: Dâru İhyâi’t- Turasi’l-Arabî.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrâhman b. Ebî Bekr (ö. 911/1505), (1406/1986). Müntehe'l-Âmâl fî Şerhi ‘‘Hadîsi İnneme'l-A'mâl’’ (nşr. Mustafa Abdülkâdir Atâ), Beyrut.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrâhman b. Ebî Bekr (ö. 911/1505), (1407/1987). el-Eşbâh ve'n-Nezâ'ir (nşr. Muhammed el-Mu'tasım-Billâh el-Bağdâdî), Beyrut.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrâhman b. Ebî Bekr (ö. 911/1505), (1423/2003). el-Ftehu’l-Kebîr fî Zammi’z-Ziyâde İlâ el-Câmi el-Sağîr,(thk. Yusuf en-Nebhânî), Beyrut: Dâru’l-Fikre.
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed (ö.360/970), (1405/1985). el-Mu'cemü'l-Kebîr (nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî), Beyrut.
• Tâceddin es-Sübkî (1411/1991). el-Eşbâh ve'n-Nezâ'ir (nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Mu- hammed Muavvaz). Beyrut.
• Uludağ, Süleyman(1991). ‘‘Amel’’ mad., (Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, III), İstan- bul.
• Wensinck, E. J. ve J. P. Mesing (1962). el-Mu’cemu’l-Mufehres li Elfâzi’l-Hadîsi’n-Nebvî, Leidin.
• Yazır, Elmalılı Hamdi(1971). Hak Dini Kur’ân Dili, İstanbul.
• Zebîdî, Muhibbuddîn Ebu’l-Feyz es-Seyyid Muhammed Murtazâ el-Hüseynî el-Vâsıtî (1888). Tâcu'l-‘Arûs, Mısır.