“DİNLE-” VE “İŞİT-” FİİLLERİNE TARİHÎ TÜRK LEHÇELERİ BAĞLAMINDA SEMANTİK BİR BAKIŞ

Yıl 2018, Sayı: 16, 375 - 388, 01.08.2018

Muhammet Raşit Öztürk

Öz

Türkiye Türkçesinde çok sık kullanılan “dinle-” ve “işit-” fiilleri, dikkat çekici ve incelenmeye değer semantik hususiyetler göstermektedir. Kimi zaman birbirlerinin yerine de kullanılan bu fiillerden “dinle-” fiilinin “anlamak için kulak vermek, birinin öğüdünü kabul edip gereğince davranmak, anlatılanı önemsemek” manalarındaki kullanımı dikkate değerdir. “İşit-” fiilinin ise bugünkü kullanımda “kulakla algılamak, duymak” manaları öne çıkmıştır. Tarihî Türk lehçelerinde ise, bu iki fiilin kullanımında bazı birliktelikler görülür. “İşit-” fiilinin çoğu örnekte “kulak vermek, önemsemek, öğüt almak” manalarıyla “dinle-” fiilinin yerine kullanılması, bu birlikteliklerin en göze çarpanıdır. Çalışmamızda “dinle-” ve “işit-” fiillerinin gösterdiği bu semantik özellikleri, tarihî Türk lehçeleri bağlamında ve tanıklarıyla değerlendirdik.

Anahtar Kelimeler

İşitmek, Dinlemek, Semantik, Anlam Bilimi, Tarihî Türk Lehçeleri

TO THE VERBS OF "TO LISTEN" AND "TO HEAR" IN THE CONTEXT OF THE HISTORICAL TURKISH DIALECTS

Öz

The verbs “to listen” and “to hear”, which are used in Turkish language speaking in Turkey show remarkable and worth being examined semantic characters. That using of the verb “to listen” which is either of these two words and used in place of each other, in the meaning of “giving ear for understanding, acting properly by accepting someone's advice, and paying attention to the thing that is expressed” is worth considering. “Perceiving by using the ear” and “hearing” which are the meanings of the verb “to hear” come to the fore in the present usage. There are some collocations in the use of these two verbs in historical Turkish dialects. The most notable of these collocations is the using of the verb “to hear” instead of the verb “to listen” in the meanings of "giving ear, paying attention, getting advice". We evaluated these semantic features of the verbs “to listen” and “to hear” in our study in the context of historical Turkish dialects and by witnesses.

Anahtar Kelimeler

To listen, To hear, Semantics, The Historical Turkish Dialects

Kaynakça

• Aktaş, Şerif ve Gündüz, Osman (2010). Yazılı ve Sözlü Anlatım (Okuma-Dinleme-Konuşma- Yazma) (13. bs.). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Arat, Reşit Rahmeti (2008). Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacib) (2. bs.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Atalay, Besim (2013). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk [Çeviri (I-II-III)-Dizin] (2 Cilt). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford.
• Cüceloğlu, Doğan (2003). Yeniden İnsan İnsana (30. bs.). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Demirel, Özcan (2000). Türkçe Öğretimi (2. bs.). Ankara: Pegem A Yayıncılık.
• ________________ (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Elmalı, Murat (2009). Dasakarmapathaavadânamâlâ. (Doktora Tezi). İstanbul: Marmara Üniver- sitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Göğüş, Beşir (1978). Orta Dereceli Okullarımızda Türkçe ve Yazın Eğitimi. Ankara: Gül Yayıne- vi.
• Gülensoy, Tuncer (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü (2 Cilt) (2. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kılıç, Yasin (2013). “Atebetü’l-Hakâyık’ta Dil Becerileri Üzerine Bir İnceleme”. Turkish Studies. C: 8/9, Yaz. s. 1819-1831.
• Özbay, Murat (2005). Bir Dil Becerisi Olarak Dinleme Eğitimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Robertson, Arthur K. (2004). Etkili Dinleme. (Çev.: E. Sabri Yarmalı). İstanbul: Hayat Yayınları.
• Sertkaya, Osman Fikri (2006). “Dinlemek-İşitmek” Üzerine Yazışmalar”. Türk Dili. C: XCII. S: 656. s. 162-171.
• Tekin, Talât (2014). Orhon Yazıtları (5. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009). Türkçe Sözlük (11. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ______________ (2012). Yazım Kılavuzu (27. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. TARANAN ESERLER
• Ağar, Mehmet Emin. (1986). Baytaratü’l-Vâzıh (İnceleme-Metin-İndeks). (Yayımlanmamış Yük- sek Lisans Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Arat, Reşit Rahmeti (2006). Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki - Atebetü’l-Hakâyık (3. bs.). An- kara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• __________________ (2007). Eski Türk Şiiri (4. bs.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• __________________ (2008). Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacib) (2. bs.). İstanbul: Kabalcı Yayıne- vi.
• Ata, Aysu (1997). Nâsırü’d-dîn bin Burhânü’d-dîn Rabguzî, Kısasü’l-Enbiyâ (2 Cilt). (Giriş- Metin-Tıpkıbasım-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ayazlı, Özlem (2012). Altun Yaruk Sudur VI. Kitap (Karşılaştırmalı Metin Yayını). İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Dilçin, Cem. (1991). Mes‘ûd Bin Ahmed, Süheyl ü Nev-bahâr (İnceleme-Metin-Sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eckmann, Janos (2014). Nehcü’l-Ferâdîs, Uştmahlarnıng Açuk Yolı (Cennetlerin Açık Yolu). (Birleştirilmiş Baskı). (Yayımlayanlar: Semih Tezcan, Hamza Zülfikâr). (Dizin-Sözlük: Aysu Ata). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Elmalı, Murat (2009). Dasakarmapathaavadânamâlâ. (Doktora Tezi). İstanbul: Marmara Üniver- sitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Eraslan, Kemal (1999). Mevlânâ Sekkâkî Dîvânı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaağaç, Günay (1997). Lutfî Dîvânı (Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kuru- mu Yayınları.
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1989). Seyf-i Sarâyî, Gülistan Tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karasoy, Yakup (1998). Şibân Han Dîvânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Köktekin, Kâzım (2007). Yûsuf-ı Meddâh, Varka ve Gülşah (İnceleme-Metin-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özbay, Betül (2014). Huastuanift - Manihaist Uygurların Tövbe Duası. Ankara: Türk Dil Kuru- mu Yayınları.
• Tekin, Şinasi (1993). Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlah). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Talât (2013). Irk Bitig (Eski Uygurca Fal Kitabı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ___________ (2014). Orhon Yazıtları (5. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, Recep ve Argunşah, Mustafa (2014). İslâm, Mu‘înü’l-Mürîd (2. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yavuz, Kemal (2000). Âşık Paşa, Garîb-nâme (I/1-I/2-II/1-II/2) (Tıpkıbasım-Karşılaştırmalı Me- tin-Aktarma). İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.