Kenzü’s-Sıhhatü’l-Ebdâniyye Eser-i Mürşid-i Osmâniyye’de Bitki Adları

Yıl 2015, Sayı: 1, 96 - 116, 01.06.2015

Burak Telli

Öz

Türkçenin geçmiş dönemlerinde yazılmış pek çok tıp kitabı bulunmaktadır. Bu eserler, yazıldığı dönemde halkın sağlık alanındaki ihtiyaçlarına cevap vermek için yazılmıştır. Çalışma konumuz olan eser de Kenzü’s-?ıhhatü’l-Ebdâniyye Eser-i Mürşid-i Osmâniyye isimli bir tıp kitabıdır. Eser 1881’de Tarsuslu Tabib Osman Hayri Mürşid Efendi tarafından kaleme alınmıştır. Eserde yazar bitkilerle tedavi yöntemlerinden söz eder. Eser, içeriğiyle tıp ve eczanın, dil ve üslup yönüyle de Türkolojinin alanına girmektedir. Metin, içerisinde geçen birçok bitki adı hem Türkçenin terminolojisine hem de botanik araştırmalarına katkı sağlayacaktır. Eserinde 2. Abdulhamid Han döneminde saray doktorluğu yaptığını ifade eden yazar, hastalıkların tedavisi için çeşitli bitkilerden terkip ettiği ilaçları nasıl hazırladığını bunların nelere iyi geldiğini ayrıntılı bir şekilde anlatır. Ayrıca yazar eserde önceden olmayıp da yeni keşfedilen hastalıkları da anlattığını söyler ve bu yönüyle eserini eşsiz olarak niteler. Aktardığı bilgilerin, bu alanın kurucuları kabul edilen Aristo, Eflatun, Bukrat, Lokman, Sokrat ve Davud’dan olduğunu ve bu bilgileri defalarca tecrübe ettikten sonra yazdığını söyler. Saray doktorluğu yapmış olması ve eserini 2. Abdulhamid Han’ın isteği üzerine yazmış olması yazarın alanında başarılı ve itibar sahibi olduğunu göstermektedir. Bir dilin gerçek anlamda söz varlığının ortaya konması için farklı alanlarda yazılmış eserlerin incelenmesi gerekir. Bitki adları dilimizin söz varlığının zenginliğidir. Bu alanda çeşitli çalışmalar yapılmış ve dilimizin zengin bir bitki kültürüne sahip olduğu yönünde tespitlerde bulunulmuştur. Fakat özellikle tarihî tıp ve ecza kitaplarımız taranmadan bu söz varlığımızın tamamını tespit etmiş olamayız. Bu bakımdan çalışmamız alana katkı sağlayacağını düşünmekteyiz. Çalışmamıza kaynaklık edecek bu eserde birçok bitki adı tespit edeceğimizi tahmin ediyoruz. Bu terimlerin ayrıca botanik alanına katkı sağlayacağını düşünmekteyiz.

Anahtar Kelimeler

Kenzü’s-Sıhhatü’l-Ebdâniyye Eser-i Mürşid-i Osmâniyye, Bitki Adları, Tıp, Ecza, Türkçe.

THE PLANT NAMES IN KENZÜ’S-SIHHATÜ’L-EBDÂNİYYE ESER-İ MÜRŞÎD-İ ʿOSMÂNİYYE

Öz

There are a lot of medical book written in the previous periods of Turkish. These works were written to respond the needs of the public in healthcare field. The work item we study is a book named Kenzü’s-?ı??atü’l-Ebdâniyye Eser-i Mürşîd-i?Osmâniyye. The work is written by doctor Osman Hayri Mürşid of Tarsus in 1881. The author metinons about herbal treatment methods in the work. The work enter into the field of medicine and pharmacy with its content and Turchology with its language and genre. Teh text will contribute to Turkish terminology and botanical researches with the herb names within the text. In his work, he mentions in detail that he was a palace doctor during the reign of Abdulhamit II. and he adds how he prepare medicine with the herbs he composed and which illnesses they recover. Furthermore, the author also claims that he mentions about the new described illnesses and characterise his work as unique with this aspect. He says that the data he suggsets are from Bukrat, Lokman, Sokrat and Davud and proved after numerous experiences. Being a palace doctor and wrote his work as a result of Abdulhamid II.’s will, shows us that he is successful in his field and highly regarded. A language’s presenting its vocabulary in real words it is required to investigate the works in different fields. Herb names are the richnes of our vocabulary. A lot of research are accaried on the field and it is found out that our language has a rich herb culture. However, without scanning especially our medicine and pharmacy boks, it is difficult to mention about a through identification. In this respect our reseach will contribute to the field. We estimate that we will identify a lot of herb names form this source book for our work. Also we think that these terms will contribute to the field of botanic.

Anahtar Kelimeler

Kenzü’s-Ṣıḥḥatü’l-Ebdâniyye Eser-i Mürşîd-i ʿOsmâniyye, plant names, Medicine, Pharmacy, Turkish

Kaynakça

• AKSAN, Doğan, (2003), Türkçenin Gücü, Bilgi Yayınevi, Ankara.
• ALKAYIŞ, Fatih, (2007), Türkiye Türkçesinde Bitki Adları, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erci- yes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• BAYTOP, Turhan, (1997), Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, TDK Yay., Ankara.
• BİLGİN, Arif, (2006), Osmanlı Döneminde İlaç Yapımında Kullanılan Tıbbi Bitkiler, Osmanlı- larda Sağlık 1, Ed. Coşkun Yılmaz-Necdet Yılmaz, ss.231-247, İstanbul.
• DİNAR, Talat, (2013), Müderris Hasan Efendi’nin ‚Gayetü’l-Münteha Fi-Tedbiri’l-Merza‛sı (Hastalıkların Tedavisinde En Son Nokta), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli.
• EFE, Kürşat, (2012), Türkiye Türkçesi Ağızlarında Bitki ve Hayvan İsimleri, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• GÜMÜŞATAM, Gürkan, (2009), Haza Kitab u Hükema-yı Tertib-i Mu’alece Adlı Eser Üzerine Bir Dil İncelemesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• GÜRLEK, Mehmet, (2011), ‘Alâ’im-i Cerrâhî’nde Geçen Bitki Adları, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4/7, ss.123-145.
• KÜÇÜKER, Paki, (2010), Lügat-i Müşkilât-ı Eczâ’da Türkçe Bitki Adları, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3/11, ss.401-415.
• TDK, (2009), Tarama Sözlüğü 1-8, 3. Baskı, Ankara.
• TDK, (2005), Türkçe Sözlük, Ankara.
• TDK, (1993), Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, Ankara.
• TOKAT, Feyza, (2012), Hezârfen Hüseyin Efendi’nin ‚Tuhfetü’l-Erîbi’n-Nâfia Li’r-Ruhânî ve’t- Tabib‛i, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü- sü, Denizli.
• YAVUZ, Serdar, (2013), Cerrâh-nâme (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Kesit Yayınları, İs- tanbul.