KLASİK FARS ŞİİRİNDE HALLÂC-I MANSÛR

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 26, 507 - 539, 25.03.2021

Deniz Erçavuş

Öz

Tasavvuf tarihinin en ünlü mutasavvıflarından biri olan Hallâc-ı Mansûr, ta-savvufun gelişmesine önemli katkılarda bulunmuştur. Sözleri ve menkıbeleri çağlar boyunca Müslümanlar arasında son derece etkili olmuştur. Hallâc-ı Mansûr’daki tasavvufi düşüncenin temelini oluşturan şey “vahdet-i vücûd” anlayışıdır. Varlığın birliği inanışını hazırlayan Hallâc’a göre, mutlak var olan yalnızca Tanrı’dır çünkü her şey Tanrı’nın yansımasının sonucudur. Bu konuda ortaya koyduğu “enelhak” kavramı, kişinin kendi benliğini yok ederek bir gerçeklik haline gelmesidir. Her şeyde Allah’ı görmek için kullanılan “enelhak”, artık Tanrı’yı tanımlamak için kullanılan bir terimdir. “Enelhak” fikriyle dini ve siyasi çevrelerin tepkisini çeken Hallâc, darağacında asılarak idam edildi. Hallâc’ın katliamından sonra tasavvuf ağır bir bunalım yaşadı ancak tasavvuf taraftarları arttı. Hallâc’ın tasavvuftaki bu etkisinin yanı sıra Klasik Fars şiiri de Hallâc’ın fikirlerinden derinden etkilenmiştir. Hallâc’ın menkıbevi hayatı ve trajik ölüm şekli onu efsaneleştirerek onunla ilgili sembollerin oluşmasına neden olmuştur. Şiirlerde “enelhak” ve “darağacı” sembolleri sıkça yer almış, can vermeye hazır olan sûfî ve âşığı sembolize etmek için Hallâc adı kullanılmıştır. Doğu kültür ve edebiyatında çok büyük etkiye sahip olan Hallâc-ı Mansûr’un adının çok sık anıldığı İran Edebiyatı’nda özellikle Klasik Fars şiirinin önemli simalarından Ferîdüddin Attâr, Hâfız-ı Şîrâzî, Senâî-yi Gaznevî, Mevlânâ, Ebû Saîd gibi şâirler şiirlerinde Hallâc’tan bahsetmişlerdir. Onun hayat hikâyesi, idamı, haksızlığa karşı gelmesi, “enelhak” sözü, vahdet-i vücûd anlayışı örnek gösterilerek iktibas, telmih ve teşbih gibi söz sanatları yoluyla sürekli olarak şiirlerde işlenmiştir. Çalışmamızda bunları çeşitli örneklerle ortaya koymaya çalıştık.

Anahtar Kelimeler

Klasik Fars Şiiri, Hallâc-ı Mansûr, tasavvuf, enelhak, darağacı

MANSUR AL-HALLAJ IN CLASSICAL PERSIAN POETRY

Öz

Mansur al-Hallaj, one of the most famous Sufis in the history of Sufizm, made important contributions to the development of Sufism. His words and legends have been extremely influential among Muslims throughout the ages. It is the understanding of “wahdat al-wujûd” that forms the basis of mystical thought in Mansur al-Hallaj. According to Hallaj, who prepared the belief on the unity of being, it is only God that exists absolutely because everything is the result of God’s reflection. The concept of “ana’l-haqq” that Hallaj puts forward on this subject is the destruction of one’s own self and becoming a reality. “Ana’l-haqq” which is used to see God in everything, is now a term used to describe God. Hallaj, who attracted the reaction of religious and political environments with the idea of “ana’l-haqq” was executed by hanging on the gallows. After massacre of Hallaj, Sufism had a heavy depression, but supporters of Sufism increased. Classical Persian poetry was deeply influenced by Hallaj’s ideas as well as this influence of Hallâj in Sufism. Hallâc’s legendary life and tragic way of death caused him to become a legend and create symbols about him. The symbols of the “ana’l-haqq” and “gallows” were frequently used in poems, and the name of Hallaj was used to symbolize the mystic and lover who were ready to give life. In Iranian Literature, where the name of Mansur al-Hallaj, who has a great influence on the Eastern culture and literature, is mentioned frequently, such as Fariduddin Attar, Hafez Shirazi, Sana’i Ghaznavi, Mawlana and Abu Said who poets one of the important figures of Clas-sical Persian poetry, talked about Hallâc in their poems. His life story, his execution, his opposition to injustice, the word “ana’l-haqq”, and the understanding of Wahdat al-wujûd were shown in poems through the art of words such as quotation, telmih (allusion) and teşbih (simile). In our study, we tried to reveal these with various examples.

Kaynakça

• Ağırman, F. ve Bekalp, B. (2012). Hallâc-ı Mansûr’da Tanrı-Varlık ve Benlik Problemi. Felsefe Dünyası, 1(55), 84-98.
• Aynülkudât Hemedânî. (2015). Temhîdât Aşk ve Hakikat Üzerine Konuşmalar (Edt. Ercan Kara). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Bakış, R. (2010). Hallâc’a Göre Varlık ve Dînî Tecrübe. Doktora Tezi. Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Bilgin, O. (1995). “Fahreddîn-i Irâkī”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi,12: 84-86. İstanbul: TDV Yayınları.
• Câmî, Abdurrahman. (2011). Evliya Menkıbeleri (Nefehâtü’l-Üns) (Haz. Süleyman Uludağ, Mustafa Kara). İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Câmî, Abdurrahman. (1858 hş.) Nefehatü’l-Üns (Tsh.: Movlevî, Gulâm İsâ). pdf.
• Cebecioğlu, E. (1988). Hallâc-ı Mansûr. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 30(1), 329-350.
• Celâleddîn-i Movlevî Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin el-Belhî Şemsî Rûmî. (1336 hş.). Dovre-i Kâmil-i Mesnevî-i Mânevî (Tsh. Reynold Nicholson). Tahran: İntişârât-i Emîr Kebîr.
• Ceylan, Ö. (2007). Tasavvufi Şiir Şerhleri. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Çakmaklıoğlu, M. M. (2005). Hallâc’ın “Ene’l-Hakk” Sözü Bağlamında Mevlânâ’nın Şatahât Yorumu. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 6 (15), 191-223.
• Çelebi, U. Â. (2017). Ulu Ârif Çelebi’nin Farsça Divanı ve Çevirisi (Çev. Veyis Değirmençay). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Doğrul, Ö. R. (2008). İslamiyet’in Getirdiği Tasavvuf. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Ebû Saîd Ebu’l-Hayr. (1334 hş.). Sohenân-i Manzûm-i Ebû Saîd Ebu’l-Hayr (Tsh. Saîd Nefîsî). Tah-ran: İntişârât-i Ketâbhâne-yi Senâî.
• Ebü’l-Mecd Mecdûd b. Âdem es-Senâî-yi Gaznevî. (1394 hş.). Hadîkatü’l-hakîka Şerîatü’t-tarîka (Tsh. Moderris-i Razavî) I-II. Tahran: Çâphâne-i Sipehr.
• Evhadüddîn-i Merâgî. (1360 hş.). Külliyât-i Evhadüddîn-i Merâgî (Tsh. Said Nefisî). Tahran: Emîr Kebîr.
• Fahreddîn-i Irâkî. (1362 hş). Külliyât-i Dîvân-i Fahreddîn-i Irâkî (Tsh. Said Nefisî). Tahran: Sâzmân-i İntişârât-i Câvîdân.
• Ferîdüddîn Attâr. (1382 hş.). Merdân-i Hodâ Nigâriş-i Diger ez Tezkiretü’l-Evliyâ (Haz.: Muhammed Bakir Sadrâ). Tahran: Encümen-i Edeb-i Emîr Kebîr.
• Ferîdüddîn Attâr. (1984). Tezkiretü’l-Evliyâ (Haz.: Süleyman Uludağ). Bursa: İlim ve Kültür Ya-yınları.
• Feyz-i Kâşânî. (1366 hş.). Külliyat-i Eşâr-i Mevlânâ Feyz-i Kâşânî (Tsh. Muhammed Peymân). Tahran: İntişârât-i Ketâbhâne-i Senâî.
• Gürer, B. (2017). Övgü ve Yergi Bağlamında Sûfîlerin Nazarında Hallâc-ı Mansûr. ILTED, (47), 171-197.
• Hâce Şemsuddîn Muhammed Hâfız-ı Şîrâzî. (1361 hş.). Dîvân-i Hâfız (Nşr. Seyyid Ebu’l-Kâsım İncû-yi Şîrâzî). Tahran: İntişârât-i Cavidân.
• Hâcû-yi Kirmânî. (1369 hş.). Dîvân-i Eşâr-i Hâcû-yi Kirmânî (Tsh. Ahmed Süheyli Hânsârî). Tah-ran: İntişârât-i Pâjeng.
• Hâkîm Senâî-yi Gaznevî. (1341 hş.). Dîvân-i Hakîm Ebü’l-Mecd Mecdûd b. Âdem Senâî-yi Gaznevî (Tsh. Muderris Rezevî). Tahran: Ketâbhâne-i İbn-i Sînâ.
• Hallâc-ı Mansûr. (2012). Tavasin “Enel Hak” (Çev. Yaşar Günenç). İstanbul: Yaba Yayınları.
• Herevî, Huseyn Alî, (1367 hş). Şerh-i Ğazelhâ-yi Hâfız I-III. Tahran: Ferheng Yayınevi.
• Hurremşâhî, Bahâuddîn. (1372 hş). Hâfıznâme I-II. Tahran: İntişârât-i Surûş.
• Kanar, M. (2016). Büyük Farsça - Türkçe Sözlük. İstanbul: Say Yayınları.
• Kemâlüddîn Muhteşem-i Kâşânî. (1380 hş.). Heft Dîvân-i Muhteşem-i Kâşânî. I-II. Tahran: Mîrâs-i Mektûb.
• Kemâlüddîn Vahşî-yi Bâfkî. (1392 hş.). Dîvân-i Vahşî-yi Bâfkî. Tahran: Neşr-i Sâlis.
• Kılıç, M. E. (2007). “Ni‘metullâh-ı Velî”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi,33: 133-135. İstanbul: TDV Yayınları.
• Massignon, M. Louis. (2006). İslâm’ın Mistik Şehidi Hallâc-ı Mansûr’un Çilesi (Çev. İsmet Birkan) I. Ankara: Ardıç Yayınları.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Muhammed Belhî. (1361 hş.). Külliyât-i Mesnevî-i Ma‘nevî. Tahran: İn-tişârât-i Pegâh.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Muhammed Meşhur be Movlevî. (ts.). Külliyât-i Dîvân-i Şems (Tsh.: Bedi-üzzamân Furûzânfer). Pdf.
• Mevlâyî, Muhammed Server (1368 hş). Tecelli-yi Ustûre Der Dîvân-i Hâfiz. Tahran.
• Niyâzî-i Kadîm. (2008). Hallâc-ı Mansûr Menâkıbnâmesi (Haz. Mustafa Tatcı). İstanbul: H Yayınları.
• Nevber, A. Ş. (1377 hş). Bâztâb-i Şehsiyet-i Hallâc der Endişe-i Şâirân-i Bozorg. Keyhân Endişe, (81). Erişim adresi http://ensani.ir/fa/article/ بازتاب-شخصیت-حلاج-در-اندیشه- شاعران-بزرگ
• Nûrüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Câmî. (1378 hş.). Dîvân-i Câmî. (Tsh. İ’lâhân Efsahzâd) I-II. Tahran: Merkez-i Mutâle’ât-i Îrânî.
• Sâib-i Tebrîzî. (1365 hş.). Dîvân-i Sâib-i Tebrîzî (Haz. Muhammed Kahremân) II. Şirket-i İntişârât-i İlmî ve Ferhengî.
• Sadıkoğlu, S. C. (2008). “Sâib-i Tebrîzî”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, 35: 541-542. İstanbul: TDV Yayınları.
• Schimmel, A. (2018). İslamın Mistik Boyutları. İstanbul: Alfa Yayınları.
• ------------, A. (2014). Tasavvuf Edebiyatı (Çev. Humeyra Mermer, Bayram Akbulut), İslam Mede-niyeti Araştırmaları Dergisi, 1(1), 182-195.
• Senâî-yi Gaznevî. (1302 hş.). Tarîku’t- tahkîk. https://ael.af///wp-content/uploads/2016/03/tariq-ul-tahqiqe-sanayee.pdf
• Seyf-i Muhammed Fergânî. (1364 hş.). Dîvân-i Seyf-i Fergânî (Tsh. Zebîhullah Safâ) I-III. Tahran: İntişârât-i Firdevsî.
• Sultan Veled. (2016). Sultan Veled Divanı (Haz. Veyis Değirmençay). İstanbul: Demavend Yayın-ları.
• Şâh Ni‘metullâh-ı Velî. (1378 hş.). Gozîde-i Gazeliyyât-i Şâh Ni‘metullâh-ı Velî (Tsh. Cevâd Nûr-behş). Tahran: İntişârât-i Yeldâb Kalem.
• Şâh Ni‘metullâh-ı Velî. (ts.). Dîvân-i Seyyid Nureddin Şâh Ni‘metullâh-ı Velî (Tsh. Said Nefisî, M. Dervîş). Tahran: İntîşârât-i İlmî.
• Şeyh Ferîdüddin Muhammed Attâr Nîşâbûrî. (1376 hş). Dîvân-i Attâr (Tsh. Bediüzzâmân Furûzânfer). Tahran: İntîşârât-i Nigâh.
• Şeyh Ferîdüddin Muhammed Attâr Nîşâbûrî. (1342 hş.). Mecmûe-i Metûn-i Fârsî Mantıku’t-tayr XV (Tsh. Seyyid Sâdık Govherîn). Tahran: İntîşârât-i Bingâh-i Tercüme ve Neşr-i Ketâb.
• Şıhıyeva, S. (2007). Ârif Mevlâna’nın Ruhî Durumu: «Ene’l-Hakk» ve «Hâmûş» Arasında. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (22), 187-205.
• Okumuş, Ö. (1993). “Câmî, Abdurrahman”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, 7: 94-99. İstanbul: TDV Yayınları.
• Örs, D. (2012). “Vahşî-i Bâfkî”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, 40: 449-450. İstanbul: TDV Yayınları.
• Özen, Ş. (1999). “İbn Süreyc, Ebü’l-Abbas”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, 20: 363-366. İs-tanbul: TDV Yayınları.
• Öztürk, Y. N. (1999). Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar (7. Baskı). İstanbul: Yeni Boyut.
• Öztürk, Y. N. (2012). Enel Hak İsyanı Hallâc-ı Mansûr (Darağacında Miraç) I-II. İstanbul: Yeni Boyut.
• Uludağ, S. (1997). “Hallâc-ı Mansûr”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, 15: 377-381. İstanbul: TDV Yayınları.
• ---------, S. (2006). “Nâsût”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, 32: 431-432. İstanbul: TDV Yayın-ları.
• ---------, S. (2008). “Rü’yet”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, 35: 310-311. İstanbul: TDV Yayın-ları.
• ---------, S. (2010). “Şerh-i Şathiyyât”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, 38: 568-569. İstanbul: TDV Yayınları.
• Tokmak, A. N. (1995). “Evhadüddîn-i Merâgī”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 11: 520-521. Ankara: TDV Yayınları.
• Tuğyânî, İ. (1381 hş.). Şerh-i Muşkilât-i Hadîka-i Senâî. İsfahan: İntişârât-i Dânişgâh-ı İsfahan.
• Yazıcı, T. (1997). “Hâfız-ı Şîrâzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 15: 103-106. İstanbul: TDV Yayınları.
• Yemînî, P. (1389 hş). Hallâc der Zihn ve Zebân-i Hâfız. Mâhnâme-i Hâfız, (68), 52-55.
• Yıldırım, N. (2006). Fars Mitolojisi Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Yılmaz, H. K. (2016). Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Zerrînkûb, Abdulhuseyn. (1386 hş). Costucû der Tasavvuf-i Îrân. Tahran: İntişârât-i Emîr Kebîr.