TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZ ÇALIŞMALARINDAKİ ‘ÜNSÜZ TÜREMESİ’ TESPİTLERİ ÜZERİNE

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 27, 281 - 312, 25.06.2021

Mediha Mangır

Öz

Ünsüz türemesi, kelimede asıl olarak bulunmayan seslerin çeşitli sebeplerle sonradan ortaya çıkmasına dayanan ses olayıdır. Türkçede türeme, ünlü ve ünsüz olmak üzere iki türde gerçekleşir. Bunlardan ünsüz türemesi, Türkiye Türkçesi ağızlarında karşılaşılan aslî ses olaylarından biridir. Türkiye Türkçesi ağızlarında gerçekleşen ünsüz türemesi kelimede ön seste, içte ve son seste görülür ve bu tü-remeler farklı sebeplerle açıklanır. Bu çalışmada Türkiye Türkçesi ağız araştırmala-rında “ünsüz türemesi” olarak incelenen bölümler taranmış, Türkiye Türkçesi ağız araştırmalarında ünsüz türemesi olayının farklı biçimlerde ele alındığı tespit edil-miştir. Çalışmaların bir kısmında kelimenin üç farklı yerinde gerçekleşen türeme ayrı ayrı incelenirken, bazılarında genel bir başlık altında değerlendirilmiş, bazıla-rında ise ön türeme ayrı bir başlıkla ele alınmıştır. Taranan kaynaklardaki tanıklık-lar incelendiğinde bazı çalışmaların ünsüz türemesi tespitinde standart dilden ha-reket ettiği bazılarının ise Eski Türkçedeki biçimi ya da alıntı kelime ise kaynak dildeki biçimi esas aldığı görülmüştür. Türkiye Türkçesi ağız araştırmalarında ün-süz türemesi ile ilişkilendirilen bir başlık da ünsüz ikizleşmesidir. Bu olayın ünsüz türemesi başlığı altında değerlendirildiği çalışmalarda, iç seste türediği düşünülen ünsüzler sayıca fazla görünür. Ancak bazı çalışmalarda ünsüz ikizleşmesi ayrı bir başlık altında değerlendirildiğinden iç seste türeyen ünsüz görünümü farklılık arz eder. Ayrıca birçok çalışmada ünsüz türemelerinin sadece tanıklarıyla kayıtlandığı, bunlar hakkında değerlendirme yapılmadığı ya da bunların mevcut değerlen-dirmelerin tekrarı olduğu görülür. Bu çalışma ile Türkiye Türkçesi ağız araştırma-larında yer alan “ünsüz türemesi” başlığı altındaki örneklerin incelenmesi, türeme tespitinde izlenen yöntemlerin ortaya konması ve ünsüz türemelerinin betimlen-mesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Türkçesi Ağızları, ünsüz türemeleri, türeme çeşitleri, sınıflandırma yöntemleri.

ON THE DETERMINATION OF 'CONSONANTAL REPRODUCTION’ IN TURKEY TURKISH DIALECT STUDIES

Öz

Consonantal reproduction is a sound event based on the subsequent emergence of sounds for various reasons although they are not actually present in the word. Reproduction in Turkish occurs in two types, vowel and consonant sounds. Consonantal reproduction from them is one of the main sound events encountered in Turkey Turkish dialects. Consonantal reproduction in Turkey Turkish dialects is seen in the pre-sound, inner and final sound in the word, and these reproductions are explained for different reasons. In this study, the parts examined as “consonantal reproduction” were scanned in Turkey Turkish dialect studies. It has been found that the phenomenon of consonantal reproduction is considered in dif-ferent forms in Turkey Turkish dialect studies. Within some of the studies, the rep-roduction that took place in three different places of the word was examined sepa-rately; in some, it was evaluated under a general heading; and in others, it was tre-ated with a separate heading to the prothesis. When the testimonies in the scanned sources were examined, it was seen that some studies acted from the standard lan-guage in determining consonantal reproduction, while others referred to the form in old Turkish or the form in the source language if the quote is a word. Another title associated with consonantal reproduction in Turkey Turkish dialect studies is consonant gemination. In studies where this event is evaluated under the title of consonantal reproduction, consonants that are thought to be derived from inner sound appear to be more in number. However, since consonant gemination is eva-luated under a separate heading in some studies, the appearance of the consonant derived from the inner sound differs. In addition, it is seen in many studies that consonantal reproduction are recorded only with their witnesses, that there are no evaluations about them, or that they are a repetition of existing evaluations. With this study, it is aimed to examine the examples under the title of "consonantal rep-roduction" in Turkey Turkish dialect studies, to reveal the methods followed in reproduction detection and to describe consonant reproductions.

Anahtar Kelimeler

Turkey Turkish Dialects, consonantal reproductions, kinds of consonantal reproductions, classification methods.

Kaynakça

• (MA) Akar, A. (2004). Muğla Ağızları. Muğla: Muğla Üniversitesi Yay.
• (AA) Aydın, M. (2002). Aybastı Ağzı. Ankara: TDK Yay.
• (AFA) Boz, E. (2002). Afyon Merkez Ağzı. Afyon: AKU. Yay.
• (KBAA) Buran, A. (1997). Keban, Baskil ve Ağın Yöresi Ağızları. Ankara: TDK Yay.
• (EA) Buran, A. - Oğraş, Ş. (2003). Elazığ İli Ağızları. Elazığ: Elazığ Valiliği
• (KDA) Caferoğlu, A. (1994a). Kuzeydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar Ordu, Giresun, Trabzon, Rize ve Yöresi Ağızları. Ankara: TDK Yay.
• (BMAvd) _________, (1994b). Anadolu Dialektolojisi Üzerine Malzeme I Oyunlar, Tekerlemeler, Yanıltmacalar ve Oyun Istılahları- Balıkesir, Manisa, Afyonkarahisar, Isparta, Aydın, İzmir, Burdur, Antalya, Muğla, Denizli, Kütahya Vilayetleri Ağızları. Ankara: TDK Yay.
• (OA) Demir, N. (2001). Ordu İli ve Yöresi Ağızları. Ankara: TDK Yay.
• (TA) _________, (2006a). Trabzon ve Yöresi Ağızları. Ankara: Gazi Kitabevi.
• (TOA) ________, (2006b). Tokat İli ve Yöresi Ağızları. Ankara: Gazi Kitabevi.
• (GA) Demir, N., Aydoğdu, Ö. (2009). Giresun İli ve Yöresi Ağızları. Giresun: Giresun Valiliği Yay.
• (SİA) Demir, N., Şen,Ü. (2006). Sivas İli ve Yöresi Ağızları. Ankara: Gazi Kitabevi.
• (KRA) Ercilasun, A. B. (1983). Kars İli Ağızları. Ankara: Gazi Üniversitesi Yay.
• (KMA) Erdem, M. D. , Kirik, E. (2011). Kahramanmaraş ve Yöresi Ağızları. Ankara: Öncü B.
• (ANA) Erdem, M. D. , Bölük, R. (2011). Antalya ve Yöresi Ağızları. Ankara: Turkish Studies Pub-lication.
• (KAA) Erdem, M. D., Dağdelen, G. (2012). Karabük ve Yöresi Ağızları. Karabük: Karabük Valiliği Yayınları.
• (ZBKA) Eren, M. E. (1997). Zonguldak-Bartın-Karabük İlleri Ağızları. Ankara: TDK Yay.
• (DA) Erten, M. (1994). Diyarbakır Ağzı. Ankara: TDK Yay.
• (EZA) Gemalmaz, E. (1995). Erzurum İli Ağızları. Ankara: TDK Yay.
• (KÜA) Gülensoy, T. (1988). Kütahya ve Yöresi Ağızları. Ankara: TDK Yay.
• (MAA) Gülseren, C. (2000). Malatya İli Ağızları. Ankara: TDK Yay.
• (UA) Gülsevin, G. (2002). Uşak İli Ağızları. Ankara: TDK Yay.
• (RA) Günay, T. (1978). Rize İli Ağızları. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• (KA) Günşen, A. (2000). Kırşehir ve Yöresi Ağızları. Ankara: TDK Yay.
• (EMA) İleri, C. (2008). Eskişehir İli Mihalıççık İlçesi ve Yöresi Ağızları. Ankara: TDK Yay.
• (MNA) İlker, A. (2017). Manisa Ağızları. Ankara: TDK Yay.
• (EDA) Kalay, E. (1998). Edirne İli Ağızları. Ankara: TDK Yay.
• (BTA) Karagöz, İ. (2015). Samsun Göçmen Ağızları I - Bulgaristan Türkleri Ağızları. Samsun: E-Yazı Yayınları.
• (KMA) Kılıç, M. (2002 ). Kahramanmaraş Merkez Ağzı. UKDE Yay.
• (GBAA) Korkmaz, Z. (1994a). Güney-Batı Anadolu Ağızları. Ankara: TDK Yay.
• (NA) Korkmaz, Z. (1994b). Nevşehir ve Yöresi Ağızları. Ankara: TDK Yay.
• (ADA) Nakiboğlu, S. H. (2001). Adıyaman ve Yöresi Ağızları. Niğde.
• (URA) Özçelik, S. (1997). Urfa Merkez Ağzı. Ankara: TDK Yay.
• (SA) Özçelik, S. , Boz, E. (2009). Siverek Merkez Ağzı. Ankara: Gazi K.
• (BA) Özden, M. (2016a). Bilecik İli Ağız İncelemesi. İstanbul: Paradigma Akademi.
• (BTGA) _________. (2016b). Batı Trakya-Gümülcine Ağız İncelemesi. Edirne: Trakya Üniversitesi Yay.
• (OSA) Özkan, F. (1997). Osmaniye Tatar Ağzı. Ankara: TDK Yay.
• (HA) Öztürk, J. (2009). Hatay Ağzı. Adana: Karahan Kitabevi.
• (ERA) Sağır, M. (1995). Erzincan ve Yöresi Ağızları. Ankara: TDK Yay.
• (AYUA) Turan, Z. (2006). Artvin İli Yusufeli İlçesi Uşhum Köyü Ağzı. Ankara: TDK Yay.
• (AOA) Yıldırım, F. (2006). Adana ve Osmaniye İlleri Ağızları I. Ankara: TDK Yay.
• Akar, A. (2006). Ağız Araştırmalarında Yöntem Sorunları. Turkish Studies, 1 / 2, s. 41-53.
• Alibekiroğlu, S. (2013). Türkçede Ön Seste Y. Turkish Studies Volume 8/1, s. 685-710, Ankara.
• Banguoğlu, T. (2000). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yay.
• Böler, T. (2020). Türkiye Türkçesi Ses Bilgisi. İstanbul: Kesit Yay.
• Buran, A. (1996). Anadolu Ağızlarında İsim Çekim (Hâl) Ekleri. Ankara: TDK Yay.
• _________ (2013). Türkiye Türkçesi Ağızlarında –R-/ -R Türemesi. Bengü Belak Ahmet Bican Erci-lasun, s.209-215.
• Coşkun, M. V. (2011). Standart Türkçede Ses Olaylarının Sebep-Sonuç İlişkileri Çerçevesinde Yeniden Sınıflandırılması. 38. ICANAS, Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, s. 347-367.
• Demir, N. (2012). Türkçe Ağız Araştırmalarında Bazı Yöntem Sorunları. Diyalektolog, S. 4, s.1-8.
• Ergin, M. (1993). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım/ Yayın/ Tanıtım.
• Eckmann, J. (1953). Kelime Ortasında Anorganik B, P ve M’nin Türemesi. Türkiyat Mecmuası X, s. 313-320.
• _________ (1988). Türkçede D, T ve N Seslerinin Türemesi. TDAY-B 1955, TDK Yay. Ankara, s.11-22.
• Ercilasun, A. B. (2000). Türkiye Türkçesinde Yardımcı Ses. Türk Dili, S.585., s. 219-226.
• Gabain, A. v., (1988). Eski Türkçenin Grameri (Çev.: Mehmet Akalın). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• _________ (2007). Türk Dillerinin Tipik Özellikleri (Çev: Mevlüt Gültekin). Turkısh Studies Volume 2/2, s. 307-327.
• Gemalmaz, E. (1997). Türkçede Bağlayıcı (Yardımcı) Ses Üzerine. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, s. 7, s.1-5.
• Gülsevin, G. (1990). Eski Anadolu (Türkiye) Türkçesinde 3. Kişi İyelik Ekinin Özel Kullanılışı. Türk Dili, S. 466, s. 187-190.
• _________ (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK Yayınları.
• _________ (2003). Türkiye Türkçesi Ağızlarında ≠h Sesi Üzerine. TDAY Belleten 2001/I-II, TDK Yay., 129-146, Ankara.
• _________(2004). Ağız Tartışmalarında Ses Özelliklerinin Sınıflandırılması Üzerine Düşünceler ve Uşak İli Ağzı Örneği. İlmî Araştırmalar, S.18, s. 31-44.
• _________(2005). Ağız Araştırmalarında Yaygınlaşmış Yanlışlıklar (3): “üzüm/yüzüm, höl-lük/öllük Türeme mi Düşme mi? Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Journal Of Turkish World Studies, C.V, S.2, Kış 2005, s. 207-213
• İlhan, N. (2009). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Ses Türemesi ve Ağız Tasnifleri Açısından De-ğerlendirilmesi. Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri, TDK Yay.
• Karahan, L. (1996). Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması. Ankara: TDK Yay.
• _________ (2009). Türkçede Şahıs ve İşaret Zamirlerinin Yönelme Hâlindeki Genişlemeler. Ahmet Yesevi Üniv. III. Uluslararası Türkoloji Kongresi, s.124-130.
• _________ (2012). Türkçede Bazı Ek ve Edatlarda “-n” Morfemi İle Ortaya Çıkan Varyantlaşma. Türk Moğol Araştırmaları Prof. Dr. Tuncer Gülensoy Armağanı, s. 219-236.
• _________ (2018). Ağız Atlası Kılavuz Kitabı. Ankara: Akçağ Yay.
• Karagöz, İ. (2015). Türkiye Türkçesi Batı Grubu Ağızları ile Drama Göçmenleri Ağızlarında {idi (n)} Çekimli Fiilindeki /n/ Sesbirimi Üzerine. Dil Araştırmaları Sayı: 16 Bahar, s. 225-236.
• Korkmaz, Z. (1961). Türkçede ok / ök Kuvvetlendirme (Intensivum) Edatı Üzerine. Türk Dilleri Araştırmaları Yıllığı, Belleten 9, s. 13-29.
• _________ (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• _________ (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: TDK Yay.
• Koç, A. (2010). Kelime Sonunda Ünsüz Türemesi. S.Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, s.47-67.
• Özdemir, H. (2014). III. Teklik Kişi İyelik Eki +(s) I ve Zamir n’si Üzerine Bir Değerlendirme Denemesi. Dil Araştırmaları, S.14, s. 137-145.
• Özek, F. (2014). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Ön Ses /y-/ Türemesi. Turkish Studies, Volume 9/9, s.843-853.
• Pekacar, Ç. ve Erdem Uçar, F. M. (2012). Nevşehir ve Diğer Anadolu Ağızlarında Fiillerin Teklik 3. Şahıs Çekimlerinde /n/ Sesi. 1. Uluslararası Nevşehir Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri, Nevşehir Ünv. Yay., s. 225-236. Nevşehir.
• Sağır, M. (2002). Ses Olayları Bakımından Anadolu Ağızları. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.20, s.1-7.
• Sağol Yüksekkaya, G. (2010). Alıntı Kelimelerde Son Türeme. Turkish Studies, V.5/1, 91-102.
• Şahin, H. (2014). Türkiye Türkçesindeki Bazı Kelimelerin Başındaki y Sesinin Düşme mi Türeme mi Yaşadığı Üzerine. Turkish Studies, Vol.42, s. 277-284.
• Tekin, T. (1975). Ana Türkçede Aslî Uzun Ünlüler. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• _________ (1994). Türk Dillerinde Önseste y- Türemesi. Türk Dilleri Araştırmaları 4, s.51-66.
• _________ (2003). Üçüncü Kişi İyelik Eki Üzerine. Makaleler 1 Altayistik. Grafiker Yay., Ankara, s. 131-138.
• _________ (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, Cilt 1 A-E. İstanbul: Simurg Yay.
• Tuna, O. N. (1988). Köktürk ve Uygurcada Uzun Vokaller. TDAY- Belleten 1960, s. 213-282.
• Uzun, N. E. (2004). Dünya Dillerinden Örnekleriyle Dilbilgisinin Temel Kavramları Türkçe Üzerine Tartışmalar. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi Yay.
• Üstüner, A. (2003). Türkçede Pekiştirme. Elazığ.