PADİŞAHIN DENETLENMESİNDE ŞEYHÜLİSLAMIN ROLÜ

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 1, 235 - 262, 30.04.2022

Emre Berber , Abdullah Vefa Karataş

Öz

Bu çalışmada Osmanlı Devleti’nde yer alan şeyhülislamlık müessesesinin iktidarın sınırlandırılması konu-sunda nasıl bir rol oynadığı tartışılmaktadır. Çalışmada, konuya ilişkin yazılmış monografik eserlerin yanı sıra Türk hukuk tarihinin kaynaklarından olan kanunname, sicil kaydı ve fetvalardan faydalanılmıştır. Bu konudaki ön savımız, ayrıcalıklı bir sınıf olan ilmiyyenin başı kabul edilen şeyhülislamın, teorik açıdan iktidarın sınırlandı-rılması bağlamında oldukça önemli bir fonksiyonunun bulunduğu yönünde olmuştur. Şeyhülislamlar, Osmanlı devlet teşkilatı içerisinde İslam dini ve İslam hukukunu yorumlama konusundaki nihai başvuru mercileridir. Bu otoritelerini fetvalar yoluyla kullanmaktadırlar. Şeyhülislamlar fetva vermek yoluyla bir şeyi hukuka aykırı ya da hukuka uygun ilan edebilmektedir. Padişahların da İslam hukukuna bağlı kabul edildiği dikkate alındığında şeyhülislamların bu otoritesinin teorik açıdan padişahın denetlenmesinin zeminini teşkil ettiği açıktır. Dolayısıyla Osmanlı Devleti’nde şeyhülislamlık kurumunun var olmasıyla beraber devrin koşullarının ilerisinde kabul edile-bilecek biçimde iktidarın hukuk tarafından sınırlandırılmasının en azından teorik çerçevede benimsendiği ve hatta bu sınırlandırmanın belirli ölçüde kurumsallaştırıldığı söylenebilir. Öyle ki güçlü şeyhülislamlar zaman zaman padişahların fikir ve eylemlerinin aksine fetva verebilmişlerdir. Fakat şeyhülislamların bu görevlerinin gereklerini, uygulamada tam anlamıyla yerine getirdiğini söylemek pek mümkün değildir. Bu durumun sebebi olarak şeyhülislamlık müessesesinin devlet teşkilatı içerisindeki yapılandırılma biçimi gösterilebilir. Bu kapsamda şeyhülislamların padişah tarafından kolay ve serbest bir şekilde, bazen bir gerekçe gösterilmeden, tayin ve azledilmeleri, bu kurumun uygulamada padişahın denetlenmesinde yeterli ölçüde rol oynayamamasına neden olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı hukuku, şeyhülislam, padişah, iktidarın sınırlandırılması.

THE OVERSEEING ROLE OF SHAYKH AL-ISLAM ON THE PADISHAH

Öz

In this study, it is discussed how the post of Shaykh al-Islam in the Ottoman State played the role in li-miting the power. In the study, besides the monographic works written on the subject, kanunnames and fatwa books, which are from the sources of Turkish legal history, were used. Our hypothesis on this issue is that the Shaykh al-Islam, who is considered the head of Ilmiyye, which is a privileged class, had a very important theore-tical function in terms of limiting the power. Shaykh al-Islams are the ultimate authorities for interpreting the religion of Islam and Islamic law within the Ottoman state organization. They use this authority through fatwas. Shaykh al-Islams can declare something illegal or legal by issuing a fatwa. Given that the Padishahs were also considered to be bound by Islamic law, it is clear that this authority of the Shaykh al-Islams constituted the theoretical basis for the overseeing of the Padishah. Therefore, it can be said that, through the existence of the institution of sheikh al-Islam in the Ottoman Empire, limitation of power by law was theoretically adopted and even this limitation was institutionalized to a certain extent which can be considered ahead of other states in that era. In this respect, it is important that powerful sheikh al-Islams were able to give fatwas from time to time contrary to the ideas and actions of the padishahs. However, we can’t say that sheikh al-Islam was fully fulfilled the requirements of these overseeing duties in practice. The reason for this incapacity can be shown as the positioning of the institution of shaykh al-Islam within the state organization. In this context, the easily and disdainfully assignment and dismissal of Sheikh El-Islam by the Padishah -and sometimes without any justifica-tion-; caused this post’s disability to play -in practice- an effective role in the overseeing the Padishah.

Anahtar Kelimeler

Ottoman law, shaykh al-islam, padishah, limitation of power.

Kaynakça

• İslam Ansiklopedisi. Ahmet Akgündüz. 10. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994.
• Akgündüz, Murat. “XIX. Asır Başlarına Kadar Osmanlı Devleti'nde Şeyhu'l-İslâmlık”. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 1999.
• Akman, Mehmet. Osmanlı Devletinde Kardeş Katli. İstanbul: Eren, 1997.
• Aksoy, Mehmet. “Şeyhülislamlıktan Diyanet İşleri Başkanlığına Geçiş”. Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, 1997.
• Arı, M. Salih. “Osmanlılar'da Şeyhülislamlık Müessesesi”. Yüzünyü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 1/1 (1994): s. 170-178.
• Aslan, Nasi. “Klasik Dönem Ceza Kanunnâmeleri Bağlamında Osmanlı Hukukunun Şer'iliği Üzerine”. Çukuro-va Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 3/2 (2003): s. 17-44.
• Avcı, Mustafa. Türk Hukuk Tarihi Dersleri. Konya: As Atlas Akademi, 2017.
• Aydın, M. Akif. Osmanlı Devletinde Hukuk ve Adalet. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Aydın, Mehmet Akif. “Osmanlı'da Hukuk”. Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Der. Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), 1994.
• Berber, Emre. İnsan Haklarının Yükü. İstanbul: On İki Levha Yayınları, 2018.
• Bulut, Mehmet. “Osmanlı Devletinde Dini Teşkilatlanma ve Yaygın Din Eğitimi”. Diyanet İlmi Dergi. 35/2 (1999): s. 101-116.
• Canpolat, İbrahim. “72 Numaralı Mühimme Defterinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (s.160-320)”. Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2014.
• Cihan, Ahmet. Reform Çağında Osmanlı İlmiyye Sınıfı. İstanbul: Birey Yayınları, 2004.