Yeni Arşiv Belgeleri Işığında Türk Askerî Havacılığının Doğuşu (1911-1912)

Yıl 2018, Cilt: 17 Sayı: 2, 207 - 251, 01.11.2018

Deniz Kurt Erdal Korkmaz

https://doi.org/10.17134/khosbd.477296

Cited By: 4

Öz

1910 yılında Fransa’da düzenlenen
Picardie Manevralarında ilk kez uçağın tatbiki anlamda kullanımı, dünya
devletlerini olduğu kadar Osmanlı Devletini de havacılık teşkilatını kurma,
uçak tedarik etme ve ordu mensuplarına pilotaj eğitimi verilmesi konularına
yöneltmiştir. Bu hedef ve amaçlar doğrultusunda yapılan incelemeler devam
ederken, Trablusgarp Harbinde İtalyanların ilk kez uçak kullanması Osmanlı
Devleti’ndeki uçak tedarik ve kurumsallaşma çalışmalarını hızlandırmıştır. Bu
kapsamda, havacılık faaliyetlerinin organize edilmesi için Harbiye Nazırlığı
tarafından bir Tayyarecilik Komisyonu ile Tayyare Mektebi ve Merkezi kurulması
amacıyla çalışmalar başlatılmıştır.

Osmanlı ordusu bünyesinde Hava
Kuvvetlerinin ilk teşkilatlanma sürecine ilişkin bugüne kadar pek çok
çalışmanın yapılmış olduğu görülmektedir. Bu alandaki çalışmalarda, Türk
havacılığının kuruluş sürecinde çok önemli görevler ve çalışmalar yapan Kurmay
Yarbay Süreyya (İlmen) Bey başkanlığında oluşturulan “Havacılık Komisyonu”nun
Türk askerî havacılığının ilk teşkilatı olduğu ve Tayyare Komisyonu’nun 1
Haziran 1911 tarihinde teşkil edildiği görüşü öne sürülmüştür.

Bu görüşü ifade eden yayımlar, Kurmay
Yarbay Süreyya (İlmen) Bey tarafından hazırlanan ve Genelkurmay ATASE Arşivinde
yer alan rapor ile yine Süreyya İlmen’e ait olan “Türkiye’de Tayyarecilik ve
Balonculuk Tarihi” adlı eseri kaynak olarak göstermişlerdir. Ancak Kurmay
Yarbay Süreyya İlmen’in raporu ve eserinde, Tayyare Komisyonunun kuruluşu ile
ilgili tarih vermemesine rağmen, havacılık tarihi ile ilgili yapılan
çalışmalarda Tayyare Komisyonu’nun kuruluş tarihi olarak 1 Haziran 1911
verilmiştir.

Bu makalede, Hava
Kuvvetlerinin kuruluşu olarak kabul edilen ilk Tayyare Komisyonu’nun 1 Haziran
1911 tarihinde Kurmay Yarbay Süreyya İlmen’in de görev yaptığı, Erkan-ı Harbiye
Dairesi 2’nci Şubesinde görevli Kurmay Yarbay İsmail Bey başkanlığında
kurulduğu, arşiv belgeleri çerçevesinde belirlenmiştir. Makalede Türk
havacılığının kuruluş sürecinin en önemli simalarından olan Kurmay Yarbay
Süreyya (İlmen) Bey başkanlığında kurulan komisyonun Mart 1912’de, Tayyare
Mektep ve Merkezinin kurulması maksadıyla oluşturulduğu da ayrıntılı bir
şekilde ele alınmıştır. Bu çalışma ile Türk askerî havacılığının kuruluşu yeni
belgeler ışığında yeniden değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tayyare, Kuruluş, Pilot, Havacılık, Teşkilat

Kaynakça

• Kaynakça
• Arşiv Belgeleri
• ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 328, Dosya: 23/2319, Fihrist: 2-7 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 328, Dosya: 23/2319, Fihrist: 2-9 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 328, Dosya: 23/2319, Fihrist: 2-8 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 328, Dosya: 2319, Fihrist: 2-10 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 328, Dosya: 2319, Fihrist: 2-15 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 1-08 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 001-09 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 001-10 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 001-11 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 001-12 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 001-13 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 001-14 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 001-15 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 013 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 013-01 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 013-02. ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 328, Dosya: 2319, Fihrist: 2-22. ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 2319, Dosya: 328-23, Fihrist: 2-23. ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 328, Dosya: 23/2319, Fihrist: 2-11 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 328, Dosya: 23/2319, Fihrist: 2-13. ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 328, Dosya: 23/2319, Fihrist: 2-19 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 3, Dosya: 7/13, Fihrist: 19-1 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 31, Dosya: 2/42, Fihrist: 47 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 142, Dosya: 31-2, Fihrist: 47 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 1 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 1-1 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 1-02 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 1-03 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 1-04 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 1-05 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 1-06 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 1-07 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 1-08 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 13, 13-1 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 1. ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 1-10-15 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 1-9 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 110, Dosya: 10, Fihrist: 1-1 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 53, Dosya: 249, Fihrist: 40-1 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 673, Dosya: 172, Fihrist: 002-05 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 179, Dosya: 92, Fihrist: 1-53 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 1405, Dosya: 70, Fihrist: 02-02 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 328, Dosya: 2319, Fihrist: 2-42 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 328, Dosya: 2319, Fihrist: 2-43 ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 328, Dosya: 2319, Fihrist: 2-43a ATASE Arşivi, BHK, Klasör: 328, Dosya: 2319, Fihrist: 2-42a Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası, BOA, HR.HMŞ.İŞO. Dosya: 120/31 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, Bab-ı Âli Evrak Odası (BEO), Harbiye No.: 266696 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, BEO, 266820 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, Dosya No.: 13-2/35 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, BEO, No: 281907 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası, BOA, HR. HMŞ. İŞO., No.: 103/1-3 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, HR.SFR.(3).656.001.003 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, HR.SFR.(3).656.001.00 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, HR.SFR. (3). 00656. 00001.001 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, HR.SFR. (3). 00656. 00001.007 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BEO, 4013.300907.002 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BEO, 4005.300301.001 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BEO, 004017.901212.003 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BEO, 004013.300924.002 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BEO, 4013.300907.001 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BEO, 004013.300924.003 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BEO, 4013.300914.001 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BEO, 004017.301212.002 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA.M.V.001162.00083.001 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BEO.004017.301212.001 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, BEO, 004019.301364.001 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, BEO, 004019.301364.002 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, BEO, 004025.301862.002 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, BEO, 004025. 3012862. 001 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, BEO, 004025.301862.003 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, DH.MTV. D.: 48/1,12 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, DH.EUM.MEM., D.: 10/12 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, DH.EUM.MEM.00010.00014. 001 ve 003 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, DH.EUM.MH., D.: 34/20 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, DH.EUM.MH., D.: 246/44 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, DH.EUM.THR., D.: 101/70 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, DH.EUM.LVZ., D.: 8/77 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, DH.MH., D.: 35/21-22-23 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, DH.İD.00019.2.00061.002 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, DH.EUM.MH., 0035. 0037. 004 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, DH.İD. 17-6/65 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, İD, D: 17-6/65 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, DH.EUM.MH., D: 86/107 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA DH.HMŞ.00022.00003.002 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA, DH. İD. 17-6/65 ve DH.EUM.LVZ. 22/66 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, DH.HMŞ. 00022.00003.001 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA DH.HMŞ. 00022.00003.004 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA DH.HMŞ. 00022.00003.003
• Kitaplar
• Aydar, O. (1948), Uçan Süvariler, Ulus Basımevi, Ankara. Hava Kuvvetleri Komutanlığı. (2009), Filo Tarihçeleri, Cilt: 1, Hava Basımevi, Ankara. İlmen, S. (1947), Türkiye’de Tayyarecilik ve Balonculuk Tarihi, Hilmi Kitabevi, İstanbul. İskora, M.M. (1944), Erkân-ı Harbiye Tarihçesi, Harp Akademisi Matbaası, Ankara. Kapucu, D. (2015), 1909-1939 Yılları Arasında Yapılan Yurtiçi ve Yurtdışı Askerî Hava Seyahatleri, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Kansu, Y.- Şensöz, S.-Öztuna, Y. (2006), Havacılık Tarihinde Türkler 1, Hava Kuvvetleri Basımevi, Ankara. Kurter, A. (2009), Türk Hava Kuvvetleri Tarihi, Cilt:I, Hava Kuvvetleri Komutanlığı, Hava Basımevi, Ankara. Kline, S. (2002), Türk Havacılık Kronolojisi, Dönence Yayınevi, İstanbul. Kural, F. (1974), Kuruluş Yıllarında Türk Askerî Havacılığı Belgeleri (1909- 1913), Ankara. Keyüsk, M. (1951), Türk Havacılık Tarihi I (1912-1914), Eskişehir. Kocatürk, U. (1999), Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara. Okyar, F. (1980), Üç Devirde Bir Adam, Tercüman Yayınları, İstanbul. Özkurt, F. (2017), Gazi Mustafa Kemal Askerî Manevra ve Tatbikatlar (1909- 1938), Genelkurmay Basımevi, Ankara, Primi, G. (Tarihsiz), Les Ailes Turgues, Zellith Freres Yayınevi, İstanbul. Uçarol, R. (1974), Hava Harp Okulu Tarihçesi, Hava Harp Okulu Basımevi, İstanbul.
• Makaleler
• Borak, S. (Mayıs 1965), “Atatürk Niçin Uçağa Binmezdi”, Hayat Tarih Mecmuası, Cilt 1, Sayı: 4 Gediz, E. “Türk Hava Kuvvetleri Tarihi”, Uçan Türk Dergisi, Türk Hava Kurumu Basımevi, Sayı: 313, Cilt: 32 İhsanoğlu, E. (1995), “Osmanlı Havacılığına Genel Bir Bakış”, Çağını Yakalayan Osmanlı, İstanbul. Kurt, E. (Haziran 2010) “Türk Hava Kuvvetlerinin Doğuş Yılları (1909-1914)”, Hava Kuvvetleri Dergisi, Sayı: 365. Karacagil, Ö.K. (2013), “Süreyya (Paşa) İlmen ve Serbest Cumhuriyet Fırkası” Tarih Dergisi, Sayı: 57 (2013/1), İstanbul. Türkmen, Z. TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 27. Yalçın, O. (2015), “Türk Hava Kuvvetleri Tarihinde Hava Okulu ve Hava Harp Okulu’na Geçiş Süreci”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, C. 9, Sayı:17, Ankara.
• Süreli Yayınlar
• Ceride-i Askeriye, No.: 2, 21 Mart 1912 (8 Mart 1328) Cumhuriyet Gazetesi, 27 Nisan 2000 Hürriyet Gazetesi, 29 Nisan 2000 İkdam, “Dünkü Hadise”, 12 Haziran 1913 İkdam Gazetesi, 6 Ağustos 1913 Resimli Kitap Mecmuası, No.: 15, Aralık 1909 Resimli Kitap Mecmuası, No.: 15, Kanunuevvel 1325/Aralık 1909 Sabah Gazetesi, 17 Mart 1912 Sabah Gazetesi, 19 Mart 1912 Sabah Gazetesi, “Resmî Beyanname”, 12 Haziran 1913 Sabah Gazetesi, 28 Mart 1912 Sabah Gazetesi, 28 Nisan 1912 Sabah Gazetesi, 15 Mart 1912 Sabah Gazetesi, 16 Mart 1912 Tanin Gazetesi, 13 Aralık 1909 Tanin Gazetesi, 13 Aralık 1909 Tanin Gazetesi, “Beyanname”, 12 Haziran 1913 Tanin Gazetesi, 29 Mayıs 1909 Tanin Gazetesi, 19 Mart 1912 Tanin Gazetesi, 28 Nisan 1912 Tanin Gazetesi, 18 Mart 1912 Tasvir-i Efkâr Gazetesi, 30 Mayıs 1909 Tasvir-i Efkâr Gazetesi, 3 Kanunuevvel 1909 Tasviri Efkâr Gazetesi, 3 Kanunuevvel 1909 Tasvir-i Efkâr Gazetesi, 11, 13, 15 Aralık 1909 Tasvir-i Efkâr Gazetesi, 13 Kanunuevvel 1909 Tasvir-i Efkâr Gazetesi, 13, 15 Aralık 1909 Tasviri Efkâr Gazetesi, 18 Nisan 1913 Tasviri Efkâr Gazetesi, 19 Mayıs 1913 Takvimi Vakayı Gazetesi, No: 1847, 1 Haziran 1330 Türkiye Gazetesi, 27 Nisan 2000