Askerî Motifler: Delilerin Kıyafetleri

Yıl 2020, Sayı: 38, 183 - 210, 02.11.2020

Saadet Dağ

Öz

Deliler Ocağı’nın Osmanlı Devleti’nde XV. yüzyılın sonlarına doğru, Rumeli’de teşekkül ettiği düşünülmektedir. Deliler, giydikleri kıyafetler, kullandıkları silahlar ve askerî manevraları itibarıyla görenler için “korkunç” denilebilecek görünümlü, cengâver askerlerdi. Deliler Ocağı günümüze göre değerlendirildiğinde, manevracı savaşçılar için popüler bir askerî ocaktı denilebilir. XVII. yüzyıla kadar ekseriyetle valilerin kapılarında görev yapan deliler, maiyetinde oldukları valilerin vefatı ya da azledilmeleri durumunda işsiz kalmakta ve eşkıyalığa meyletmekteydi. XVII. yüzyılın sonlarına doğru ateşli silahların yaygınlık kazanmasıyla birlikte klasik Osmanlı delileri popülerliklerini kaybetmişlerdir. Çünkü bu askerler barutlu tüfeklerle değil, kılıçla, baltayla, gürz ve topuz gibi savaş aletleriyle cenk ederlerdi. Bunlardan sonra yeni tip silahları kullanabilen başka bir birlik daha oluşturulmuştur. Bu yeni birliğe de ilk dönem delilere benzetilmek amacıyla “deli” denilmiştir. Ancak bunların kıyafetleri, silahları ve fonksiyonları, hatta maaşları dahi klasik delilerden farklıdır. Mesela klasik deliler, vahşi hayvan postlarını kıyafet olarak tercih ederken, kuşkanatlarını da aksesuar olarak takarlardı. Buna karşın ikinci dönem deliler ise satenden şalvar ve renkli gömlekler giyerek, klasik delilere nazaran daha sade bir görünümde olurlardı. Ancak kaynakların çoğunda bu iki farklı askerî birlik tek bir ocağı temsil ettiği için kıyafet konusu da tam olarak aydınlatılamamıştır. Söz konusu karmaşadan yola çıkan bu çalışma, amacı itibarıyla hem Osmanlı kaynaklarını hem de imkânlar dâhilinde Avrupa kaynaklarını inceleyerek, tespit edilen veriler üzerinden delilerin kıyafetleri konusundaki karışıklığa açıklık getirmeye çalışmıştır.

Anahtar Kelimeler

Deliler Ocağı, Hayvan Postu, Kuşkanadı, Şalvar ve Gömlek

Military Motifs: Clothes of Delis

Öz

It is thought that the Deliler Military Unit appeared in the Ottoman state towards the end of the XVth century. Because of the clothes they wore, the weapons they used, and their military maneuvers, these brave soldiers were called “scary-looking” by those who saw them. As seen from today’s perspective, they were a popular military unit for maneuvering warriors. Until the XVIIth century, the deliler, who mostly served at the gates of the governors, got unemployed when the governors died or were dismissed. So they were trying to get along with bandits. With the proliferation of firearms towards the end of XVth century, classical Ottoman Deliler lost their popularity. Because they would fight not with gunpowder rifles, but with sword, ax, clap and mace. After that, another unit was created, which could use new types of weapons. This new union was called “deli horsemen” in order to be compared to the first period of the deliler. However, their clothes, weapons, functions, and even their salaries were different from classical Deliler. For example, classical Deliler preferred peltry as clothes while wearing bird wings as accessories. On the other hand, the second period of Deliler were wearing satin shalwars and colored shirts, were more plain than them. However, since these two different military units are described as a unit in most of reference books, the clothing issue hasn’t been fully explained. The aim of this study is to explain the clothes of deli horsemen by examining Ottoman and European reference books.

Anahtar Kelimeler

Delis Military Unit, Peltry, Bird Wing, Shalwar and Shirt

Kaynakça

• BOA., AE-SSLM-III-00041-02392-001.....................................
• BOA. C.AS-01024-44894-001........................................
• BOA., C-AS-00701-29439-001/002...............................
• BOA., C-DH-00010-00457-002.....................................
• BOA., C-ML-00079-03637-001...............................................
• BOA., C-ZB-00020-00957-001.....................................................
• BOA., HAT-01232-48007-001......................................................
• Bosnavî, Ö. (1979). Tarih-i Bosna Der Zaman-ı Hekimoğlu Ali Paşa. Haz. Kâmil Su. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Celal-zâde, M. (1990). Selim-Nâme. Haz. Mustafa Çuhadar ve Ahmet Uğur. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• —. (1937). Tabakatü'l Memâlik ve Deracatü'l Mesalik Osmanlı İmparatorluğunun Yükselme Devrinde Türk Ordusunun Savaşları ve Devletin Kurumu, İç ve Dış Siyasası. Çev. Sadettin Tokdemir. İstanbul: Askerî Matbaa.
• Çelebi, A. (1986). Süleymannâme. Haz. Esin Atıl. The Illustrated History of Süleyman The Magnificent. Washington: Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi.
• Efendi, P.İ. (1981). Peçevî Tarihi. Haz. Bekir Sıtkı Baysal. c.1, Ankara:Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. (2000). Haz.Yücel Dağlı ve Seyit Ali Kahraman. IV.Kitap. İstanbul: YKY.
• Neşrî, M. (1995). Kitâb-ı Cihan-nûma. Yay. Faik Reşit Unat ve Mehmed A.Köymen. c.2, Ankara: TTK Yayınları.
• Paşa, M.Ş. (2014). Osmanlı Teşkilât ve Kıyafet-i Askeriyesi. Ankara: TTK Yayınları.
• Paşa, M.N. (1992). Netayic ül-Vukuat Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi. Sad. Neşet Çağatay. c.III ve IV, Ankara: TTK Yayınları.
• Rumlu, H. (2006). Ahsenü't-Tevârih. Çev. Mürsel Öztürk. Ankara: TTK Yayınları.
• Seyid, V. (1939). Sûrnâme Üçüncü Ahmed’in Oğullarının Sünnet Düğünü. Neş. Haz. Reşat Ekrem Koçu. İstanbul: Çığır Kitabevi.
• 1582 Sûrnâme i Hümayun Düğün Kitabı. Hazırlayan: Nurhan Atasoy. Koçbank: 1997.
• XVI. Asırda Yazılmış Grekçe Anonim Osmanlı Tarihi (1373-1512). (1973). Haz. Şerif Baştav. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil-Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• And, M. (1970). XVI. Yüzyılda Eyâlet Askerleri ve Deliler. Hayat Tarih Mecmuası, Tifdruk Matbaacılık Sanayii A.Ş. Basımevi:1, no. 4.
• And, M. (1982). Osmanlı Şenliklerinde Türk Sanatları. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• And, M. (2004). Osmanlı Tasvir Sanatları 1. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Aybet-Ü.G. (2010). Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları (1530-1699). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bağcı, S., Çağman, F., Renda, G. ve Tanındı, Z. (2006). Osmanlı Resim Sanatı. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Benedict Curipeschitz’in Günlüğü, 1530 Yılında Bosna, Sırbistan ve Bulgaristan Üzerinden İstanbul’a Giden Joseph von Lamberg ile Niclas Jurischitz’in Elçilik Günlüğü. (1977). Çev. Özdemir Nutku. (aynı dönemdeki bir yazmadan yayımlayan: Lamberg-Schwarzenberg Kontesi Eleonore. Ankara: TTK Yayınları.
• Bilgili, D.D. (2016). Osmanlı Minyatürlerinde “Deli” Figürlerinin Tasvir Analizi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, İstanbul.
• Cezar, M. (2011). Mufassal Osmanlı Tarihi. c.2, Resimli-Haritalı. Ankara: TTK Yayınları.
• Du Loir Seyahatnâmesi, IV.Murad Döneminde Bir Fransız Seyyahın Maceraları. (2016). Çev. Mustafa Daş. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Ergin, M. (1969). Dede Korkut Kitabı. İstanbul: MEB Yayınları.
• Gündüz, T. (2019). Dede Korkut Destanları. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Hammer, V.J. (2010). Büyük Osmanlı Tarihi. Çev. Mümin Çevik. c.11, İstanbul: Milliyet/Üçdal Neşriyat.
• Jorga, N. (2005). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi. 4. Bölüm, 2.Kitap. Çev. Nilüfer Epçeli. Çev. Kont. Kemal Beydilli. Yay. Haz. Erhan Afyoncu. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Kerslake, C. (1993). Celâlzâde Mustafa Çelebi. DİA. c.7, İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi, 260.
• Kırzıoğlu, F. (1993). Osmanlılar’ın Kafkas Elleri’ni Fethi (1451-1590). Ankara: TTK Yayınları.
• Koçyiğit, Ö. (2016). Kabudlu Mustafa Vasfi Efendi Tevârih. Ed. Cemal Kafadar ve Gönül Alpay Tekin. Doğu Dilleri ve Edebiyatlarının Kaynakları, Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü.
• Kolçak, Ö. (2013). Yeniçeriler, Umera Kapıları ve Tımarlı Sipahiler: 1663-64 Osmanlı-Habsburg Savaşlarında Osmanlı Ordu Terkibi, Yenir Bir Askeri Tarih Özlemi Savaş, Teknoloji ve Deneysel Çalışmalar. Haz. Kahraman Şakul. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Mahir, B. (2005). Osmanlı Minyatür Sanatı. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Nicolay, de N. (2014). Muhteşem Süleyman’ın İmparatorluğunda. Ed.Marie- Christine Gomez-Geraud, Stefanos Yerasimos, Çev. Şirin Tekeli ve Menekşe Tokyay, İstanbul: Kitapyayınevi.
• Nicolle, D. (2014). Osmanlı Orduları 1300-1768. Çev. Özgür Kolçak. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Nutku, Ö. (1972). IV. Mehmed'in Edirne Şenliği (1675). Ankara: TTK Yayınları.
• Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. (1993). c.1, Haz. Mehmet Zeki Pakalın. İstanbul: MEB Yayınları.
• Özcan, A. (1994). Deli, DİA., c.9, İstanbul: TDV. İslâm Ansiklopedisi Yayınları, 132-133.
• Renda, G. (2001). Osmanlı Minyatür Sanatı. İstanbul: Promete Kültür Dizisi.
• Sarı, A. (2016). Osmanlı Hukuku ve Adliye Teşkilatı, Osmanlı Teşkilat Tarihi El Kitabı. Ed. Tufan Gündüz. (4.Baskı), Ankara: Grafiker Yayınları.
• Schmidt, J. “The Adventures of an Ottoman Horseman: The Autobiography of Kabudlı Vasfi Efendi 1800-1825”. The Joys of Philology Studies in Ottoman Literature, History and Orientalism (1500-1923) Analecta Isısıana LX Volume I, Poetry, Historiography, Biography and Autobiography, The Isis Press Istanbul.
• (2010). Tanzimat’tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi. Ed. Murat Yalçın, c.2, İstanbul: YKY.
• Turhal, A. (2018). Osmanlı’nın Muhteşem Süvarileri Deliler. İstanbul: Doğan Kitap.
• Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi. (1964). 1.Kısım (1299-1451). c.3, Ankara: Genelkurmay Basımevi.
• —. (1981). Osmanlı Devri Kanuni'nin Ölümünden İkinci Viyana Kuşatmasına Kadar Olan Devre (1566-1683). Haz: Hayriye Aytepe ve Lütfü Güvenç, c.3, Kısım 3. Ankara: Genelkurmay Basımevi.
• Uyar, M., Erickson, J.E. (2017). Osmanlı Askeri Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ.H. (1978). “Deli”, İslâm Ansiklopedisi. c.3, İstanbul: MEB Yayınları, 516.
• Yeşil, F. (2016). İhtilâller Çağında Osmanlı Ordusu, Osmanlı İmparatorluğunda Sosyoekonomik ve Sosyopolitik Değişim Üzerine Bir İnceleme (1793-1826). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Yıldız, G. (2009). Neferin Adı Yok: Zorunlu Askerliğe Geçiş Sürecinde Osmanlı Devleti'nde Siyaset, Ordu ve Toplum (1826-1839). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Çandır, K. (2015). “Enis Behiç Koryürek’in Harp Edebiyatı Konulu Şiirleri Üzerine Bir İnceleme.” Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi, 6(3), 25.
• Gündoğan, H. (2016). Türk Yurdu Dergisinde 1914-1918 Yılları Arasında Yayımlanmış Şiirlerde Savaş İzleği. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi Süreli Yayınlar Özel Sayısı (KSBD). 7(4), 104-105.
• Deli. (2020a). 14 Nisan 2019’da https://sozluk.gov.tr/ adresinden alınmıştır.
• Delil. (2020b). 14 Nisan. 2019. https://sozluk.gov.tr/ adresinden alınmıştır.