OSMANLI DÖNEMİNDE TRABZON VE ÇEVRESİNDE KURULAN PARA VAKIFLARI (1858-1920)

Yıl 2021, Cilt: 15 Sayı: 30, 451 - 472, 29.04.2021

Oktay Karaman

https://doi.org/10.18220/kid.929784

Öz

Para vakıfları, sosyal amaçlara yönelik olarak kurulmuştur. Bu çeşit vakıflar genellikle belli bir köy veya mahalle halkının ortak ihtiyaçlarını karşılamak, aralarında yardımlaşma ve dayanışmayı sağlamak için oluşturulmuşlardır. Dinî müesseselerin, çeşme, yol, köprü gibi imar faaliyetlerinin sürdürülmesinde para vakıflarının önemi büyüktür. Özellikle para vakıfları bu çeşit kurumların kurulmasından çok varlıklarının devam ettirilmesi için kurulmuşlardır. Osmanlı Devleti’nde eğitim, bayındırlık, sağlık hizmetleri ile dinî ve hayrî hizmetlerin büyük kısmı para vakıfları tarafından karşılanmıştır. Ayrıca ekonomik yönden sıkıntı çeken esnaf ve halkın nakit para ihtiyacını da para vakıfları sağlamıştır. Trabzon ve çevresinde 1858-1920 yılları arasında kurulan 277 adet para vakfı ise mahalle ve köylerde faaliyet gösteren dinî ve sosyal kurumların yaşaması ve faaliyetlerinin devam ettirilmesi için kurulmuştur. Bu vakıflar aynı zamanda bulundukları yerde halkın nakit para ihtiyaçlarını da karşılamışlardır. Belli muamele oranları ile aşırı faizciliğin de önüne geçmişlerdir. Bu çalışmada Osmanlı Devleti döneminde Trabzon ve çevresinde kurulan para vakıflarının sayıları, vakıf kurucularının özellikleri ve sosyal statüleri vakfedilen para miktarları ve hizmet amaçları belirtilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Trabzon, vakıf, mescit, cami, para vakfı, Trabzon, vakıf, mescit, cami, para vakfı

MONETARY FOUNDATIONS FOUNDED IN TRABZON AND ITS SURROUNDINGS IN THE OTTOMAN PERIOD (1858-1920)

Öz

Nonprofitable monetary foundations were established for public benefit. These foundations meet the everyday needs of the people living in the region, and they aim to increase cooperation and solidarity between them. Monetary foundations had a crucial role in preserving religious institutions and supporting construction activities such as fountains, roads and bridges. Primarily, economic foundations served the continuation of such institutions rather than establishing the new ones. Ottoman Monetary Foundations supported educational institutions and schools, public works, health services, religious and charitable services. Besides, these monetary foundations provided free loan for the tradesmen and helped people suffering from economic difficulties. As for Trabzon and its surroundings, two hundred seventy-seven (277) monetary foundations were started in the region between 1858-1920. These foundations mainly supported religious and social institutions active in the neighbourhoods and villages. Their financial support to the people also prevented excessive interest rate with specific transaction rates. This study reviews the monetary foundations in Trabzon and its surroundings during the Ottoman period, examining the founders' characteristics, social status, the amount of money endowed, and social purposes.

Anahtar Kelimeler

Trabzon, foundation, mosque, masjid, monetary foundation

Kaynakça

• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi [=VGMA], Vakfiye Defterleri (VD)
• Defter No:582, 584, 585, 586, 587, 588, 589, 590, 592, 591, 593, 594, 595, 596, 597, 598, 599, 600, 601, 602, 603, 604, 605, 606, 607, 608, 609 ve 610.
• AKGÜNDÜZ, Ahmet, İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, İstanbul 1996.
• ATAR, Abdulkadir, “Türkiye’de Para Vakıfları Konusunda Yapılan Çalışmalar ve Bunlar Hakkında Genel Bir Değerlendirme”, Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi Dergisi, S: 55/2, 2020, ss. 842-866.
• BARKAN, Ömer Lütfi, Ekrem Hakkı Ayverdi, İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546) Târîhli, İstanbul 1970.
• BİLMEN, Ömer Nasuhi, Hukukı İslâmiye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, C: IV, İstanbul 1968.
• BOSTAN, Muhammed Kemal “Osmanlıda Vakıfların Yeri ve Önemi”, Uluslararası Bilimsel Araştırmalar Dergisi, S: 2 (7), 2017, ss. 119-128.
• ÇINAR, Hüseyin - KAYA, Miyase Koyuncu, Vakıflar Kaynakçası, Ankara 2015.
• ÇAĞATAY, Neşet, “Osmanlı İmparatorluğunda Riba-Faiz Konusu Para Vakıfları ve Bankacılık”, Vakıflar Dergisi, S: IX, Ankara 1971, ss. 39-56.
• DEMİRYÜREK, Mehmet, “Kıbrıs Şer’iye Sicillerine Göre XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Kıbrıs’ta Kurulan Para Vakıfları (Vakf-ı Nukûd)”, Turkish Studies, S: 6/1, 2011, ss. 965-984.
• DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara 1995.
• DÖNDÜREN, Hamdi, Günümüzde Vakıf Meselesi, İstanbul 2008.
• DUMLU, Emrullah, “XVI. Yüzyıl Osmanlı Uleması Arasında Para Vakıfları Etrafında Cereyan Eden Tartışmalar (Ebussuûd, İbn Kemal - Çivizâde, Birgivî)”, İlahiyat, S: 44, 2015, ss. 303-337.
• ELDEM, Vedat, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, Ankara 1994.
• HALAÇOĞLU, Yusuf, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı, Ankara 1995.
• IMBER, Colin, Şeriattan Kanuna Ebussuud ve Osmanlı’da İslâmî Hukuku, İstanbul 2004.
• KARAMAN, Hayreddin, Mukayeseli İslâm Hukuku, C: 1, İstanbul 1999.
• KIVRIM, İsmail, “Osmanlı Döneminde Gümüşhane ve Çevresinde Kurulan Para Vakıfları”History Studies İnternational Journal of History, S: 2, 2010, ss. 237-250.
• KIVRIM, İsmail, “Osmanlı Dönemi’nde Rize ve Çevresinde Kurulan Para Vakıfları (1859-1913)”, Vakıflar Dergisi, S: 46, Aralık 2016, ss. 97-116.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad, İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, Ankara 2005.
• KURT, İsmail, Para Vakıfları Nazariyat ve Tatbikat, İstanbul 1996.
• MANDAVİLLE, Jon E. “Faizli Dindarlık: Osmanlı İmparatorluğunda Para Vakfı Tartışması”, (Çev.) Fethi Gedikli, Türkiye Günlüğü, S: 51, Yaz 1998, ss. 129-144.
• MUALLİM NACİ, Lügat-ı Nâci, İstanbul 1987.
• OSMANAĞAOĞLU, Cihan, “Osmanlı Devleti’nin Klasik Döneminde, Para Vakıflarının Hukuki Yönü”, Maltepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, S: 1/2, 2010, ss. 277-299.
• ÖZCAN, Tahsin, Osmanlı Para Vakıfları, Kanûnî Dönemi Üsküdar Örneği, Ankara 2003.
• ÖZTÜRK, Nazif, Elmalı M. Hamdi Yazır Gözüyle Vakıflar, Ankara 1995.
• PAKALIN, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C: III, İstanbul 1993.
• SARIKÖSE, Barış “Kadınhanı’nda Para Vakıfları”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S: 33, 2013, ss. 118-119.
• SARIKÖSE, Selma Turhan “XIX. Yüzyılda Safranbolu’nun Köylerinde Para Vakıfları”, Karatay Sosyal Araştırmalar Dergisi, S: 3, 2019, ss. 94-118.
• SEMİZ, Yaşar “Osmanlı Devleti’nde Para Vakıfları”, Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu Dergisi, C:19, S:1, 2016, s. 89-101.
• ŞEMSEDDİN SAMİ, Kâmüs-ı Türkî, İstanbul 1989.
• USTA, Sebahattin, “Trabzon’da Para Vakıfları (1550-1650)”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 2016; (20), 55-76.
• USTA, Sebahittin, Trabzon’da Vakıflar (1550-1650), Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Trabzon 2015.
• YEDİYILDIZ, Bahaeddin, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi Bir Sosyal Tarih İncelemesi, Ankara 2003.