Kıvâmüddîn el-İtkânî’nin Gâyetü’l-Beyân Adlı el-Hidâye Şerhinde Takip Ettiği Metot (Kitâbü’s-Salât Örneği)

Yıl 2019, Cilt: 3 Sayı: 2, 41 - 78, 28.12.2019

Kemal Yıldız Adilkhan Zhunıssov

Öz

Fıkıh, kelâm, gramer ve matematik alanlarında eserler yazan Kıvâmüddîn el-İtkânî, hicrî VII. yüzyılın sonlarından VIII. yüzyılın ortalarına kadar yaşamış Hanefî mezhebinin önde gelen çok yönlü âlimlerindendir. Mezhebin en muteber metinlerinden biri kabul edilen el-Hidâyeüzerine yazdığı Gâyetü’l-beyân, ilk yazılan şerhlerden olması açısından büyük bir önemi haizdir. Hanefî mezhebince kendi dönemine kadar teşekkül eden fıkıh birikiminden de faydalanarak yazmış olduğu eser, başta el-Hidâyeşerhleri olmak üzere daha sonraki kaleme alınan bir hayli Hanefî eserine kaynak olmuştur. 

Anahtar Kelimeler

Kıvâmüddîn el-İtkânî, Gâyetü’l-beyân, Hidâye, Fıkıh şerhleri.

Kaynakça

• A‘şâ, Ebû Basîr Meymûn b. Kays b. Cendel, Dîvânü’l-A‘şâ el-Kebîr, thk. Mahmûd İbrâhim Muhammed er-Rıdvânî, I-II, 1. bs., Doha: Matâbiu Katar el-Vataniyye, 2010. Abdürrezzâk, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî el-Himyerî, el-Musannef, thk. Habîburrahman el-A‘zamî, I-XI, 2. bs., Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1983.Ahmed b. Hanbel, Müsnedü’l-imâm Ahmed b. Hanbel, thk. Şuayb el-Arnaût v.dğr., I-L, 1. bs., Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1995-2001.Akgündüz, Ahmet, “İtkânî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXIII, s. 464-465, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001.Apaydın, H. Yunus, İslam Hukuk Usulü, 2. bs., Kayseri: Kimlik Yayınları, 2016.Atar, Fahrettin, Fıkıh Usûlü, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, 1988.Bağdatlı İsmâil Paşa, Hediyyetü’l-ʿârifîn esmâʾü’l-müʾellifîn ve âsârü’l-musannifîn, tsh. Kilisli Rifat Bilge v.dğr., I-II, Beyrut: Dârü İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn b. Alî, es-Sünenü’l-kübrâ, thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ, I-XI, 3. bs., Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2003.Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî, el-Câmi‘u’s-sahîh, thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır, I-IX, 1. bs., Beyrut: Dâru tavki’n-necât, 2002.Burhânüddîn el-Buhârî, Mahmûd b. Ahmed b. Abdilazîz, el-Muhîtü’l-Burhânî fi’l-fıkhi’n-Nu‘mânî, thk. Abdülkerîm Sâmî el-Cündî, I-IX, 1. bs., Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2004.Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd, es-Sıhâh Tâcü’l-luga ve sıhâhu’l-‘Arabiyye, thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr, I-VI, 4. bs., Beyrut: Darü’l-ilm li’l-Melâyîn, 1990. Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed, Sünenü’d-Dârekutnî, thk. Şuayb el-Arnaût v.dğr., I-V, 1. bs., Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2004.Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fazl, Müsnedü’l-imâmi’d-Dârimî, thk. Merzûk b. Heyyâs ez-Zehrânî, I-II, 1. bs., b.y., 2015.Derbisali, Absettar, Kıvâmüddîn el-İtkânî el-Fârâbî et-Türkistânî (1286-1357) Ömiri men murası, Almatı, 2013. Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî, Sünenü Ebî Dâvûd, thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd, I-IV, Sayda-Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, ts. Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdillâh b. İshâk el-İsfahânî, Müsnedü’l-imâm Ebî Hanîfe, thk. Nazar Muhammed el-Fâryâbî, 1. bs., Riyad: Mektebetü’l-Kevser, 1994.Gazzâlî, Ebû Hâmid Hüccetü’l-İslâm Muhammed b. Muhammed, el-Vasît fi’l-mezheb, thk. Ahmed Mahmûd İbrâhim, Muhammed Muhammed Tâmir, I-VII, 1. bs., Kahire: Dârü’s-Selâm, 1997. Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed en-Nîsâbûrî, el-Müstedrek ‘ale’s-Sahîhayn, thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ, I-IV, 1. bs., Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1990. Herevî, Ebû Ubeyd Ahmed b. Muhammed, el-Garîbeyn fi’l-Kur’ân ve’l-hadîs, thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, I-VI, 1. bs., Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1999.İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed en-Nemerî, et-Temhîd limâ fi’l-Muvattaʾ mine’l-meʿânî ve’l-esânîd, thk. Mustafa b. Ahmed el-Alevî v.dğr., I-XXVI, Tıtvân: Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1967-1992.İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî, Reddü’l-muhtâr ʿale’d-Dürri’l-muhtâr, I-VI, 2. bs., Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1992.İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-Ezdî el-Basrî, Cemheretü’l-luga, thk. Ramzi Munir Baalbaki, I-III, 1. bs., Beyrut: Darü’l-ilm li’l-Melâyîn, 1987. İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekr Abdullâh b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrâhîm el-Absî, el-Kitâbü’l-musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr, haz. Kemâl Yûsuf el-Hût, I-VII, 1. bs., Beyrut: Dârü’t-Tâc, 1989.İbn Ferhûn, Ebü’l-Vefâ Burhânüddîn İbrâhîm b. Alî b. Muhammed, ed-Dîbâcü’l-müzheb fî ma‘rifeti a‘yâni ‘ulemâ’i’l-mezheb, thk. Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr, I-II, Kahire: Dârü’t-Türâs, 1972.İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî, Tebsîrü’l-müntebih bi-tahrîri’l-Müştebih, thk. Muhammed Alî en-Neccâr, I-IV, Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.--------------, ed-Dürerü’l-kâmine fî a‘yâni’l-mi’eti’s-sâmine, I-IV, Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1993.--------------, el-Mecmaʿu’l-müʾesses li’l-muʿcemi’l-müfehres, thk. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî, I-IV, 1. bs., Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1992-1994.İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî, el-Me‘âni’l-kebîr fî ebyâti’l-me‘ânî, thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Yemânî, I-III, 1. bs., Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1984. İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn Kâsım b. Kutluboğa b. Abdillâh, Tâcü’t-Terâcim, thk. Muhammed Hayr Ramazân Yûsuf, 1. bs., Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1992.İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî, es-Sünen, thk. Şuayb el-Arnaût v.dğr., I-V, 1. bs., Dımaşk: Dârü’r-risâleti’l-âlemiyye, 2009.İbn Nâsırüddin, Ebû Bekr Şemsüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Kaysî, Tavzîhu’l-Müştebih fî zabtı esmâʾi’r-ruvât ve ensâbihim ve elkâbihim ve künâhüm, thk. Muhammed Naîm el-Araksûsî, I-X, 2. bs., Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî, el-Bahrü’r-râʾik şerhu Kenzi’d-dekâʾik, I-VIII, 2. bs., Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.İbn Râfi‘, Ebü’l-Meâlî Muhammed b. Râfi‘ es-Selâmî, el-Vefeyât, thk. Sâlih Mehdî Abbâs, I-II, 1. bs., Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1982.İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf b. Tağrîberdî, el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfî ba‘de’l-vâfî, thk. Nebîl Muhammed Abdülazîz, I-VII, Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Âmme li’l-Kitâb, 1985.İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed el-Hanbelî, Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb, thk. Abdülkâdir el-Arnaût, Mahmûd el-Arnaût, I-XI, 1. bs., Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1992.İtkânî, Kıvâmüddîn Emîr Kâtib b. Emîr Ömer b. Emîr Gâzî, et-Tebyîn, thk. Sâbır Nasr Mustafa Osman, I-II, 1. bs., Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1999.--------------, Gâyetü’l-beyân nâdiretü’z-zemân fî âhiri’l-evân, Çorum Hasan Paşa İl Halk Ktp., 1336: 2a, Çorum Hasan Paşa Ktp.--------------, Gâyetü’l-beyân nâdiretü’z-zemân fî âhiri’l-evân, Fatih, 1929: 346b, Süleymaniye Ktp.--------------, Gâyetü’l-beyân nâdiretü’z-zemân fî âhiri’l-evân, Mehmed Ağa Camii, 96: 38b-120b, Süleymaniye Ktp.Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed, Bedâ’i‘u’s-sanâ’i‘ fî tertîbi’ş-şerâ’i‘, I-VII, 2. bs., Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1986.Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, tsh. Mehmet Şerefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge, I-II, Beyrut: Dârü İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.Kehhâle, Ömer Rızâ, Mu‘cemü'l-mü’ellifîn: terâcimü musannifi’l-kütübi’l-‘Arabiyye, I-IV, 1. bs., Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.Kerim, Şamşedin, Kıvâmüddîn el-İtkânî el-Fârâbî – gulama galım, akın, Almatı: Nur Mübarek Yayınevi, 2017. Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed, Muhtasarü’l-Kudûrî fi’l-Fıkhi’l-Hanefî, thk. Kâmil Muhammed Muhammed Uveyza, 1. bs., Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1997. Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkâdir b. Muhammed, el-Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakâti’l-Hanefiyye, thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, I-IV, 2. bs., Cîze: Hicr li’t-tıbâa ve’n-neşr, 1993.Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm, el-Fevâʾidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye, 1. bs., Beyrut: Dârü’l-Erkam, 1998.Makrîzî, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkâdir b. Muhammed, el-Mukaffa’l-kebîr, thk. Muhammed el-Ya‘lâvî, I-VIII, 2. bs., Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 2006.Merâgî, Abdullah Mustafa, el-Fethu'l-mübîn fî tabakâti'l-usûliyyîn, I-III, Kahire: Abdülhamîd Ahmed Hanefî, ts.Mergînânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr, el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî, thk. Ebû Lübâbe Şâh Mansûr, I-IV, 1. bs., Karaçi: el-Büşrâ, 2017.Meydânî, Abdülganî b. Tâlib b. Hammâde el-Guneymî ed-Dımaşkî, el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb, thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd, I-IV, Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.Molla Hüsrev, Dürerü’l-hükkâm fî şerhi Gureri’l-ahkâm, I-II, Kahire: Dâru İhyâi’l-kütübi’l-Arabiyye, ts.Muminov, Aşirbek (ed.), İstoriya Kazahstana v arabskih istoçnikah, I-III, Almatı: Daik-Press, 2006.--------------, Hanafitski mazhab v istorii Tsentralnoi Azii, Almatı, 2015.--------------, Rol i mesto Hanafitskih ulama v jizni gorodov Tsentralnogo Mavarannahra (I-VII/VIII-XIII), Taşkent, 2003.Mutarrizî, Ebü’l-Feth Burhânüddîn Nâsır b. Abdisseyyid b. Alî el-Hârizmî, el-Mugrib fî tertîbi’l-Mu‘rib, Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.Mübârekfûrî, Ebü’l-Hasan Ubeydullah b. Muhammed Abdüsselâm, Mişkâtü’l-Mesâbîh maa şerhihî Mirʿâti’l-mefâtîh, I-IX, 3. bs., Varanasi: İdâretü’l-buhûsi’l-İslâmiyye ve’d-da‘ve ve’l-iftâ, 1984.Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc, Sahîhu Müslim, thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, I-V, Beyrut: Dârü İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1956.Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî, el-Müctebâ mine’s-Sünen, thk. Abdülfettâh Ebû Gudde, I-IX, 2. bs., Haleb: Mektebü’l-matbûâti’l-İslâmiyye, 1986.Nesefî, Ebû Nâsır, Nazmü’l-Câmi‘i’l-Kebîr, Lâleli, 1189: 169a, Süleymaniye Ktp.Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh, A‘yânü’l-‘asr ve a‘vânü’n-nasr, thk. Alî Ebû Zeyd v.dğr., I-VI, 1. bs., Dımaşk: Dârü’l-Fikr, Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Mu‘âsır, 1998.Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed, Tuhfetü’l-fukahâ’, I-III, 1. bs., Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1984. Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr, Bugyetü’l-vu‘ât fî tabakâti’l-lugaviyyîn ve’n-nühât, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm, I-II, 2. bs., Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1979.--------------, Hüsnü’l-muhâdara fî târîhi Mısr ve’l-Kâhire, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm, I-II, Kahire: Dâru İhyâi’l-kütübi’l-Arabiyye, 1967.--------------, Lübbü’l-Lübâb fî tahrîri’l-Ensâb, thk. Muhammed Ahmed Abdülazîz, Eşref Ahmed Abdülazîz, I-II, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1991.Şa‘bân, Zekiyyüddîn, İslâm Hukuk İlminin Esasları, trc. İbrahim Kâfi Dönmez, 2. bs., Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1996. Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed, el-Bedrü’t-tâli‘ bi-mehâsini men ba‘de’l-karni’s-sâbi‘, I-II, Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, ts.Şeybânî, Muhammed b. el-Hasen, el-Câmi‘u’s-sagîr, haz. Mehmet Boynukalın, 1. bs., İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2009.Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî, Şerhu Me‘âni’l-âsâr, thk. Muhammed Zührî en-Neccâr, Muhammed Seyyid Câdelhak, I-V, 1. bs., Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1994.Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafa, Miftâhu’s-saʿâde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzûʿâti’l-ʿulûm, I-III, 3. bs., Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2002.Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer b. Abdillâh, et-Telvîh ilâ keşfi hakâʾiki’t-Tenkîh, haz. Muhammed Adnân Dervîş, I-II, Beyrut: Dârü’l-Erkam, ts.Temîmî, Takıyyüddîn b. Abdilkâdir ed-Dârî el-Gazzî el-Mısrî, et-Tabakâtü’s-seniyye fî terâcimi’l-Hanefiyye, thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, I-IV, 1. bs., Riyad: Dârü’r-Rifâî, 1983.Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre, el-Câmi‘u’l-kebîr, thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, I-VI, 2. bs., Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.Velîd b. Ahmed Hüseyin ez-Zübeyrî v.dğr. (haz.), el-Mevsûatü’l-müyessere fî terâcimi e’immeti’t-tefsîr ve’l-ikrâ’ ve’n-nahv ve’l-luga, I-III, 1. bs., Medine: Mecelletü’l-Hikme, 2003.Yaman, Ahmet, “Ebu’l-Berakât en-Nesefî ve Bir Fıkıh Klasiği Kenzü’d-dekâık”, Selçük Üniversitesi İlâhiyât Fakültesi Dergisi, sy. 8, 1998, s. 345-364. Yıldız, Kemal, Fıkhın Aydınlığında İbadet ve Hayat, İstanbul 2014.Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî, el-Keşşâf ‘an hakâ’ikı gavâmizi’t-tenzîl, I-IV, 3. bs., Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1986.--------------, el-Fâʾik fî garîbi’l-hadîs, thk. Ali Muhammed el-Bicâvî, Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, I-IV, 2. bs., Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, ts.Zeylaî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf b. Muhammed, Nasbü’r-râye li-ehâdîsi’l-Hidâye, I-IV, 2. bs., Riyad: Mektebetü’r-Riyâdi’l-hadîse, ts.Ziriklî, Hayreddin, el-Aʿlâm: Kâmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ min’el-Arab ve’l-müstaribîn ve’l-müsteşrikîn, I-VIII, 9. bs., Beyrut: Darü’l-ilm li’l-Melâyîn, 1990.