Eleştirel sağlık psikologlarının tanınma ve eylem çağrısı: Eleştirel sağlık psikolojisi, katılımcı eylem araştırmaları ve Türkiye’deki durum

Yıl 2022, , 287 - 301, 25.08.2022

Aslı Esin Aslan Ayla Hocaoğlu Uzunkaya

https://doi.org/10.5455/kpd.26024438m000061

Öz

Psikolojinin diğer alt disiplinleri içerisinde sağlık psikolojisi, görece yeni bir alt alan olma özelliğine sahiptir. Sağlık psikolojisi, sağlık ve hastalık süreçlerini etkileyen faktörleri araştırmakta ve sağlığı geliştirmek için müdahaleler planlamaktadır. Anaakım psikoloji içerisinde pozitivist görüşün hâkimiyetine duyulan memnuniyetsizlikten doğan eleştirel görüşler, sağlık psikolojisi alanında da dile gelmeye başlamış olup tarihsel süreçte sağlık psikolojisinin bazı sınırlılıklarının da gözlenmesiyle eleştirel sağlık psikolojisi alt disiplini geliştirilmiştir. Eleştirel sağlık psikolojisi, anaakım sağlık psikolojisinin kısıtlılıklarını aşma hedefiyle, sağlık ve hastalık kavramlarının daha bütüncül ele alınmasına katkı sağlamaktadır. Ancak Türkiye’de eleştirel sağlık psikolojisi ve yöntemleri yeterince tanınmamaktadır. Bu çalışmada eleştirel sağlık psikolojisinin anaakıma yönelttiği eleştiriler ve bunları aşmak için yaptığı çalışmalar derlenmiş olup bu makalenin Türkiye’de eleştirel sağlık psikolojisinin ve sık kullanılan yöntemlerden biri olan katılımcı eylem araştırmalarının tanınırlığını arttırması hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

sağlık psikolojisi, eleştirel sağlık psikolojisi, katılımcı eylem araştırmaları

Critical health psychologists’ call to recognition and action: Critical health psychology, participatory action research and the situation in Turkey

Öz

Health psychology has the property of being a relatively new subfield among other subdisciplines of psychology. Health psychology explores the factors that affect health and disease processes and plans interventions to improve health. Critical views arising from the dissatisfaction with the dominance of the positivist view within mainstream psychology have also begun to be expressed in the field of health psychology, and the critical health psychology sub-discipline has been developed with the observation of some limitations of health psychology in the historical process. Critical health psychology contributes to a more holistic approach to the concepts of health and illness, with the aim of overcoming the limitations of mainstream health psychology. However, critical health psychology and its methods are not sufficiently recognized in Turkey. In this study, the criticisms of critical health psychology towards the mainstream and its studies to overcome them were compiled. The aim of this article was to increase the recognition of critical health psychology and participatory action research in Turkey.

Anahtar Kelimeler

health psychology, critical health psychology, participatory action research

Kaynakça

• Abedi, V., Olulana, O., Avula, V., Chaudhary, D., Khan, A., Shahjouei, S., Li, J. ve Zand, R. (2020). Racial, economic, and health inequality and covid-19 infection in the United States. Journal of Racial and Ethnic Health Disparities, 1-11.
• Akkan, B. E., Deniz, M. B. ve Ertan, M. (2011). Sosyal dışlanmanın Roman halleri (1. baskı). İstanbul.
• Albee, G. W. ve Fryer, D. M. (2003). Praxis: Towards a public health psychology. Journal of Community and Applied Social Psychology, 13, 71-75.
• Bandura, A. (1978). The self system in reciprocal determinism. American Psychologist, 33(4), 344-358.
• Boyer, B.A. ve Indira Paharia, M. (Ed.). (2008). Comprehensive handbook of clinical health psychology. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9781118269657
• Campbell, C. ve Murray, M. (2004). Community health psychology: Promoting analysis and action for social change. Journal of Health Psychology, 9(2), 187-195.
• Canavera, M., Sharma, M. ve Murnan, J. (2009). Development and pilot testing a social cognitive theory-based intervention to prevent childhood obesity among elementary students in rural Kentucky. International Quarterly of Community Health Education, 29(1), 57-70.
• Chamberlain, K. ve Murray, M. (2009). Eleştirel Sağlık Psikolojisi. Fox, D., Prilleltensky, I. ve Austin, S. (Ed.) Eleştirel Psikoloji içinde (s. 200-217). Ayrıntı Yayınları.
• Coburn, D. (2004). Beyond the income inequality hypothesis: Class, neo-liberalism, and health inequalities. Social Science and Medicine, 58(1), 41-56.
• Dahlgren, G. ve Whitehead, M. (1991). Policies and strategies to promote equity in health. Institute for Future Studies.
• Damasio, A. R. (2006). Descartes'ın yanılgısı: Duygu, akıl ve insan beyni (B. Atlamaz, Çev.). Varlık Yayınları. (Orijinal çalışma basım tarihi 1994).
• DiClemente, R. J. ve Wingood, G. M. (2000). Expanding the scope of HIV prevention for adolescents: Beyond individual-level interventions. Journal of Adolescent Health, 26(6), 377-378.
• Dursun, B. (2017, 15 Eylül). Bonzaitepe. Milliyet. https:// www.milliyet.com.tr/gundem/bonzaitepe-2519743
• Efanov, A. A., Brenner, A. V., Bogdanova, T. I., Kelly, L. M., Liu, P., Little, M. P., Wald, A. I., Hatch, M., Zurnadzy, L. Y., Nikiforova, M. N., Drozdovitch, V., Leeman-Neill, R., Mabuchi, K., Tronko, M. D., Chanock, S. J. ve Nikiforov, Y. E. (2018). Investigation of the relationship between radiation dose and gene mutations and fusions in post-Chernobyl thyroid cancer. JNCI: Journal of the National Cancer Institute, 110(4), 371-378.
• Emral, R. (2001). Çernobil nükleer kazası sonrası Doğu Karadeniz Bölgesi’nde otoimmun tiroid hastalığı prevalansının değerlendirilmesi (Yayımlanmamış uzmanlık tezi). Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi, Erzurum.
• Engel, G. L. (1977). The need for a new medical model: A challenge for biomedicine. Science, 196(4286), 129-196.
• Ercan, S. ve Çelik, S. (2021). İşçi sağlığı ve iş güvenliği araştırmalarında psikolojinin yeri: Türkçe ve İngilizce alan yazın arasında betimsel bir karşılaştırma. Psikoloji Çalışmaları-Studies in Psychology, 41(1), 111-141.
• Freire, P. (2018). Ezilenlerin pedagojisi. Ayrıntı Yayınları. (Orijinal çalışma basım tarihi 1968).
• Galeano, E. (2020). Tepetaklak: Tersine dünya okulu. Sel Yayınevi. (Orijinal çalışma basım tarihi 1998).
• Gilman, S. E., Abrams, D. B. ve Buka, S. L. (2003). Socioeconomic status over the life course and stages of cigarette use: Initiation, regular use, and cessation. Journal of Epidemiology and Community Health, 57(10), 802-808.
• Glanz, K., Rimer, B. K. ve Viswanath, K. (Ed.). (2008). Health behavior and health education: Theory, research and practice. https://psycnet.apa.org/record/2008-1714 6-000
• Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü (2020). HIV/AIDS İstatistik.hsgm.saglik.gov.tr/tr/bulasici-hastaliklar/hiv-aids/hiv-aids-liste/hiv-aids-istatislik.html
• Haslam, S. A., Haslam, C., Jetten, J., Cruwys, T. ve Bentley, S. (2019). Group life shapes the psychology and biology of health: The case for a sociopsychobio model. Social and Personality Psychology Compass, 13(8), 1-16.
• Hays, T. ve Minichiello, V. (2005). The meaning of music in the lives of older people: A qualitative study. Psychology of Music, 33(4), 437-451.
• Heuveline, P., Guillot, M. ve Gwatkin, D. R. (2002). The uneven tides of the health transition. Social Science and Medicine, 55(2), 313-322.
• Janicki-Deverts, D., Cohen, S., Matthews, K. A. ve Cullen, M. R. (2008). History of unemployment predicts future elevations in C-reactive protein among male participants in the coronary artery risk development in young adults (CARDIA) Study. Annals of Behavioral Medicine, 36(2), 176-185.
• Johansson, E., Böckerman, P. ve Lundqvist, A. (2020). Self-reported health versus biomarkers: Does unemployment lead to worse health? Public Health, 179, 127-134.
• Kasl, S. V. ve Cobb, S. (1966). Health behavior, illness behavior and sick role behavior. Archives of Environmental Health: An International Journal, 12(2), 246-266.
• Kidd, S. A. ve Kral, M. J. (2005). Practicing participatory action research. Journal of Counseling Psychology, 52(2), 187-195.
• Lee, C. (2006). Critical health psychology: Who benefits? Journal of Health Psychology, 11(3), 355-359.
• Lee, H., Pollock, G., Lubek, I., Niemi, S., O'Brien, K., Green, M., Bashir, S., Braun, E., Kros, S., Huot, V., Ma, V., Griffiths, N., Dickson, B., Pring, N., Huon-Ribeil, K. S., Lim, N., Turner, J., Winkler, C., Wong, M. L., Merode, T. V., Dy, B. C., Prem, S. ve Idema, R. (2010). Creating new career pathways to reduce poverty, illiteracy and health risks, while transforming and empowering Cambodian women’s lives. Journal of Health Psychology, 15(7), 982-992.
• Lehman, B. J., David, D. M. ve Gruber, J. A. (2017). Rethinking the biopsychosocial model of health: Understanding health as a dynamic system. Social and Personality Psychology Compass, 11(8), e12328.
• Lubek, I., Lee, H., Kros, S., Wong, M. L., Van Merode, T., Liu, J., McCreanor, T., Idema, R. ve Campbell, C. (2014). HIV/AIDS, beersellers and critical community health psychology in Cambodia: A case study. Journal of Health Psychology, 19(1), 110-116.
• Lyons, A. C. ve Chamberlain, K. (2006). Relocating the field: Critical health psychology. Health psychology: A critical introduction içinde (s. 347-369). Cambridge University Press.
• Lyons, A. C. ve Chamberlain, K. (2017). Critical health psychology. B. Gough (Ed.), The Palgrave handbook of critical social psychology içinde (s. 533-555). Palgrave Macmillan.
• Malatyalı, M. K. ve Büyükşahin-Sunal, A. (2017). Sigara paketleri üzerinde yer alan sağlık uyarılarının sigara kullanıcıları üzerindeki etkileri konusunda bir derleme. Klinik Psikiyatri Dergisi, 20(2), 137-149.
• Marks, D. F. (1996). Health psychology in context. Journal of Health Psychology, 1(1), 7-21.
• Marks, D. F. (2002). Freedom, responsibility and power: Contrasting approaches to health psychology. Journal of Health Psychology, 7(1), 5-19.
• Matarazzo, J. D. (1980). Behavioral health and behavioral medicine: Frontiers for a new health psychology. American Psychologist, 35(9), 807-817.
• McKee-Ryan, F., Song, Z., Wanberg, C. R. ve Kinicki, A. J. (2005). Psychological and physical well-being during unemployment: A meta-analytic study. Journal of Applied Psychology, 90(1), 53-76.
• Minkler, M. (2000). Using participatory action research. Roeper Review, 18(3), 232-233.
• Mitchell, C., DeLange, N., Moletsane, R., Stuart, J. ve Buthelezi, T. (2005). Giving a face to HIV and AIDS: On the uses of photo-voice by teachers and community health care workers working with youth in rural South Africa. Qualitative Research in Psychology, 2(3), 257-270.
• Murray, M. (2000). Reconstructing health psychology: An introduction. Journal of Health Psychology, 5(3), 267-271.
• Murray, M. (2012). Critical health psychology and the scholar-activist tradition. Advances in Health Psychology, November, 29-43.
• Murray, M. ve Campbell, C. M. (2003a). Beyond the sidelines: Towards a more politically engaged health psychology. Health Psychology Update, 12(3), 12-17.
• Murray, M. ve Campbell, C. M. (2003b). Living in a material world: Reflecting on some assumptions of health psychology. Journal of Health Psychology, 8(2), 231-236.
• Murray, M. ve Chamberlain, K. (1999). Health psychology and qualitative research. Qulitative health psychology: Theories and methods içinde (s. 3-15). Sage.
• Murray M. ve Crummett A. (2010). ‘I don’t think they knew we could do these sorts of things’: Social representations of community and participation in community arts by older people. Journal of Health Psychology. 15(5), 777-785.
• Ogden, C. L., Carrol, M. D., Kit, B. K. ve Flegal, K. M. (2012). Prevalence of obesity in the Unites States, 2009-2010. N CHS data brief, no 82. Hyattsville, MD: National Center for Health Statistics.
• Ogden, J. (2016). Sağlık Psikolojisi (G. Dirik, Çev. Ed.). Nobel Akademik Yayıncılık. (Orijinal çalışma basım tarihi 2012).
• Ögel, K., Taner, S., Eke, C. Y. ve Erol, B. (2004). Madde bağımlılığını önlemede öğretmen ve ebeveyn eğitimlerinin etkinliğinin değerlendirilmesi. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 5(4), 213-221.
• Özbay, Y., Yılmaz, S., Büyüköztürk, Ş., Aliyev, R., Tomar, İ. H., Eşici, H., Yancar, C., Akyılmaz, F. D. ve Büyüköztürk, Ş. (2018). Madde bağımlılığı: Temiz bir yaşam için bireyin güçlendirilmesi. Addicta: The Turkish Journal on Addictions, 5(1), 81-130.
• Pickett, K. E. ve Wilkinson, R. G. (2015). Income inequality and health: A causal review. Social Science and Medicine, 128, 316-326.
• Prilleltensky, I. ve Prilleltensky, O. (2003). Towards a critical health psychology practice. Journal of Health Psychology, 8(2), 197-210.
• Ryan, W. (1971). Blaming the victim. Vintage.
• Sarason, S. B. (2003). The obligations of the moral-scientific stance. American Journal of Community Psychology, 31, 209-211.
• Sümer, N., Solak, N. ve Harma, M. (2013). İşsiz Yaşam: İşsizliğin ve iş güvencesizliğinin birey ve aile üzerindeki etkileri. Koç Üniversitesi Yayınları.
• Toomey, E., Matvienko‐Sikar, K., Doherty, E., Harrington, J., Hayes, C. B., Heary, C., Hennessy, M., Kelly, C., McHugh, S., McSharry, J., O’Halloran, J., Queally, M., Heffernan, T., Kearney, P. M. ve Byrne, M. (2020). A collaborative approach to developing sustainable behaviour change interventions for childhood obesity prevention: Development of the choosing healthy eating for infant health (CHErIsH) intervention and implementation strategy. British Journal of Health Psychology, 25(2), 275-304.
• Türkkan, B. (2008). İlköğretim görsel sanatlar dersi bağlamında görsel kültür çalışmaları: Bir eylem araştırması. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Anadolu Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Eskişehir. Vaughan, C. (2010). “When the road is full of potholes, I wonder why they are bringing condoms?” Social spaces for understanding young Papua New Guineans' health-related knowledge and health-promoting action. AIDS care, 22(sup2), 1644-1651.
• Vaughan, C. (2014). Participatory research with youth: Idealising safe social spaces or building transformative links in difficult environments? Journal of Health Psychology, 19(1), 184-192.
• Vinokur, A. D., Schul, Y., Vuori, J. ve Price, R. H. (2000). Two years after a job loss: Long-term impact of the JOBS program on reemployment and mental health. Journal of Occupational Health Psychology, 5(1), 32-47.
• Wilkinson, R. (2010). Inequality and social outcomes-the journey to the spirit level and beyond: An interview. International Journal of Management Concepts and Philosophy, 4(2), 126-136.
• World Health Organization Regional Office for Europe. (2019). Healthy, prosperous lives for all: The European health equity status report. Who, 129pp. http://www.euro.who.int/en/publications/abstracts/health-equity-status-report-2019
• Zeren, Ş. G. (2007). Üniversite öğrencileri için HIV/ AIDS’e yönelik önleyici bir program: HIV/AIDS’e yönelik psiko-eğitim programı. Toplum ve Sosyal Hizmet, 18(1), 107-122.