Istrancalar’da Osmanlı Madenciliği: II. Viyana Kuşatması Sonrası Samakovcuk (Demirköy) ve Turulya (Hamdibey) Demir Madenlerinde Yeni Düzenlemeler

Yıl 2023, Cilt: 1 Sayı: 2, 45 - 60, 01.07.2023

Faruk Doğan

Öz

Demirköy (Samakovcuk) ve çevresini içine alan Trakya’nın kuzeybatı bölgesinde madencilik ve metal işleme tarihi ilk çağlara kadar geri gitmektedir. Osmanlı Devleti’nin yükseliş dönemi ile birlikte bölgenin önemi artmıştır. Ateşli silahların öneminin artmasına paralel olarak bölgedeki ateşli silahlar teknolojisi de gelişme göstermiştir. 17. Yüzyılın sonlarına kadar Demirköy (Samakovcuk) ve Turulya (Hamdibey) demir madeni Tersane-i Âmire’nin ham demir ihtiyacını karşılayan bir yapıya sahiptir. II. Viyana Seferi sonrası ortaya çıkan uzun savaşlar döneminde Osmanlı topçuluğunun mühimmat ihtiyacını karşılamak amacıyla söz konusu madenler yeni bir düzenlemeye tabi tutulmuştur. Buna göre Tophane-i Âmire’ye bağlanan maden, ocaklık olarak özellikle dane ve humbara yapımında kullanılan pik demirin (helon) en önemli üretim merkezi haline gelmiştir.

Anahtar Kelimeler

Demirköy, Helon, Hamdibey, Demir Madeni, Samakovcuk, Turulya, Tophane-i Âmire

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları (Başkanlık Osmanlı Arşivi)
• BOA, KK. no: 5180.
• BOA, MAD.no: 8926.
• BOA, C.ML. no: 520/21233.
• BOA, A.DVNSMHM. no: 78/39.
• BOA, AE.SAMD.II. no: 19/2100.
• BOA, İE. BH, no:11/1031.
• BOA, AE. SMHD.I. no:5/2073.
• BOA. AE. SMST. II.67/7123.
• BOA, İE. BH. no:9/808.
• BOA, İE.MDN. no:2/152.
• BOA. C. AS. no: 546/22847.
• BOA. İE. AS. no: 57/5170.
• BOA. İE. AS.nr. 44/4028.
• Basılı Kaynaklar
• 370 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-İli Defteri, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 2001.
• Ágoston, Gabor, “Disjointed Historiography and İslamic Military Technology: The European Military Revelution Debate and The Ottomans”, Research Centre for lslamic Historv, Art and Culture CIRCICA) Essavs in Honour of Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul 2006, ss. 567-582.
• Ágoston, Gabor, Osmanlı’da Ateşli Silahlar ve Askeri Devrim Tartışmaları, İş Bankası Yayınları, 2015.
• Ágoston, Gabor, Barut, Yop ve Tüfek, Ketebe Yayınları, İstanbul 2023.
• Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukukî Tahlilleri, C. I, İstanbul 1990.
• Altunbay, Mustafa, “Klasik Dönemde Osmanlı‟da Madencilik”, Türkler Külliyatı Cilt 10, Kemal Çiçek-Hasan Celal Güzel-Güler Eren, Editör, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss.791-801.
• Altunbay, Mustafa, Osmanlı Döneminde Bir Maden İşletmesinin Tarihi: Sidrekapsi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2010.
• Bostan, İdris, Osmanlı Bahriye Teşkilatı: XVII. Yüzyılda Tersane-i Âmire, TTK Yayınları, Ankara 1992.
• Cambaz, Erdoğan, Demirköy Samakocuk’ta Osmanlı Dönemi Demir Dökümhanesi Mescidi Restorasyon Projesi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2007.
• Çağatay, Neş’et: “Osmanlı İmparatorluğunda Maden İşletme Tarzları Hakkında Tetkik Tecrübesi”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Enstitüsü Kısmı (Ortazaman Tarihi), Ankara 1942.
• Çelik, M., “16. Yüzyılın Sonlarında Balkanlarda Bir Maden İşletmesi: Kamengrad Demir Madeni”, Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 5/2 (2020), ss. 587-610.
• Danışman, Günhan, “15-17. Yüzyıllarda Balkanlarda Osmanlı Madencilik Ve Metal İşletmeciliğinin Güneydoğu Avrupa’daki Ateşli Silahlar Teknolojisi Üzerindeki Etkileri”, Yıldız Dağları ve Yakın Çevresi Tarih Araştırmaları, İstanbul 2006, ss. 92-103.
• Danışman, H. H., Fokke Gerrıtsen, Mustafa Kaçar, Hadi Özbal, Rana Özbal, Gülsün Tanyeli, Ünsal Yalçın, Zülküf Yılmaz, “Demirköy-Samakocuk Iron Foundry: An Industrıal Arkheology Project At An Ottoman Metal Work-Shop Complex ın Thrace (Demirköy-Samakocuk Demişr Dökümhanesi: Trakya’da Osmanlı Demir İşlik Bölgesindeki Endüstriel Arkeoloji Projesi)”, TÜBA-AR X 2007, ss. 91-110.
• Dervişoğlu, Rıza, Kırklareli, Demirköy Ottoman Ironworks: A Technological Investigation, Boğaziçi Üniversitesi Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2007.
• Doğan, Faruk, Osmanlı Tuz Üretimi, Ticareti ve Mali Önemine Dair Bir İnceleme: İnöz (Enez) ve Kavak Memlaha Mukataası, KLU Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Istranca Tarih Araştırmaları Dergisi, S.1, 2023, ss. 1-18.
• Ergenç, Özer, 16. Yüzyılın Sonlarında Bursa, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2006.
• Ermiş, Ümmühan Melda, Demirköy’deki Geç Antik Çağ Kaleleri: İşlevleri Üzerine Bir Değerlendirme, XX. Uluslararası Ortaçağ Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (Sakarya Üniversitesi, 2-5 Kasım 2016, Sakarya), ss. 941-953.
• Genç, Mehmet, “Osmanlı Maliyesinde Malikane Sistemi”, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2000.
• Genç, Mehmet, “Malikâne”, DİA, C.27, ss. 516-518.
• Gökbilgin, M. Tayyib, Edirne ve Paşa Livası (Vakıflar-Mülkler-Mukataalar), İşaret Yayınları, İstanbul 2007. İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğunun Sosyal ve Ekonomik Tarihi 1300-1600, Çev. Halil Berktay, Eren Yayıncılık, İstanbul 2004.
• Kılıç, Orhan, “Ocaklık”, TDİA, C.33, ss. 317-318.
• Kurt, Yiğit, Istranca Masifindeki Dereköy Antik Bakır Madeni ve Demirköy Antik Demir Madeninin Jeolojik ve Arkeometalurjik İncelenmesi, İ.Ü. Cerrahpaşa Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2020.
• Külzer, Andreas, Tabula Imperıı Byzantını 12 OSTTHRAKIEN (Europe), Österreıchısche Akademıe Der Wıssenschaften (OAW), Wien 2008.
• Metin, Nurcan Yazıcı, “Trakya'da Bir Osmanlı Sanayi Tesisi: Kırklareli Demirköy'deki Fatih Dökümhanesi Kazıları”, Arkeoloji ve Sanat, S. 152, Mayıs- Ağustos 2016, ss. 173-188.
• Murphey, Rhoads, “Osmanlıların Batı Teknolojisini Benimsemedeki Tutumları: Efrenci Teknisyenlerin Sivil ve Askerî Uygulamalardaki Rolü”, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1992, ss. 7-20.
• Özbal, Hadi, Yalçın Ünsal, Rıza Dervişoğlu, “Geç Osmanlı Döneminde Demir Üretim Teknolojileri: Demirköy 2006 Sezonu Buluntularının Analiz Sonuçları, 23. Arkeometri Sonuçları Toplantısı Bildirileri, Ankara 2008.
• Özdeğer, Mehtap, Vize Kazası Vakıfları (VVI. Yüzyıl Arşiv Kaynaklarına Göre), Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Yıl 2007, Cilt XXII, S.1, ss. 165-187.
• Özvar, Erol, Osmanlı Mâliyesinde Mâlikâne Uygulaması, Kitabevi, İstanbul 2003. Sahillioğlu, Halil, “Emin”, DİA, Cilt XI., İstanbul, 1995, ss. 111-112.
• Yarcı, Güler, Arşiv Belgeleri Işığında Vize (XVIII –XX. yy.), Vize II. Tarih ve Kültür Sempozyumu, 2005, ss. 159-248.
• Tabakoğlu, Ahmet, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, Dergah Yayınları, İstanbul 1985.
• Tızlak, Fahrettin, “Maadin-i Hümayun Emanetinin Osmanlı Ġdari Düzenindeki Yeri (1775-1867)”, XII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, TTK Yayınları, Ankara 1994.
• Taş, Hülya, XVII. Yüzyılda Ankara, TTK Yayınları, Ankara 2006.
• Ünal, Mehmet Ali, “17. Yüzyılda Karadeniz’de Kazak Saldırıları ve Karadeniz Ticareti”, Tarih Boyunca Karadeniz Ticareti ve Canik, Canik Belediyesi Yayınları, Samsun 2001, ss. 853-861.
• Varlık, M. Bülent, “Osmanlı Devleti’nde Madenlerde Çalışma Koşulları”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 4, İstanbul, 1985, ss. 917-922.
• Yalçın, Ünsal, Hadi Özbal, Kırklareli, Demirköy Osmanlı Demir İşletmeleri İle İlgili Arkeometalurjik Çalışmalar, Yıldız Dağları ve Yakın Çevresi Tarih Araştırmaları, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2006, ss. 74-81.
• Yıldırım, Mehmet, Osmanlı Demir Çelik Sanayii’nde Atölyeden Fabrikaya Geçiş (1830-1870), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2015.
• Yüksel, Hasan, Osmanlı Döneminde Keban-Ergani Madenleri 1776-1794 Tarihli Maden Emini Defteri, Sivas 1997.