Pan-Turkism and Turkish Nationalism in Caucasia, Crimea and Kazan during World War I: An Introduction

Yıl 2022, Sayı: 2, 52 - 69, 13.07.2022

Onur Köse Edip Öncü

Öz

Despite being the dominant element in the founding and development stages of the Ottoman state, the Turkish people were long overlooked and neglected in the official discourse of the patrimonial Ottoman body politic. Once deemed “magnificient” in its heyday vis-a-vis Europe, after its classical age found it difficult to adapt to the changing milieu of the modern times. In all aspects, namely in areas of military, economy and intellectual atmosphere the once mighty Ottoman Empire began to seep into deep crises that led to the weakened Empire to its eventual demise. In its weakened state the Turkish subjects of the Ottoman Empire were relatively awakened late while the other ethnic and religious elements in the Empire were forming “national consciousness” aroused by the ideals of the French Revolution in Europe. In the second half of the 19th century the Ottoman intellectuals joined the fashion. This study surveyed the birth and ideological evolution of Turkish nationalism or Pan-Turkism historically in a broad perspective. In this framework, this thorough narrative was combined with the story of the Pan-Turkism movements in Caucasia, Crimea and Kazan (Volga region) in examination of to what extent the Turkic peoples of these regions were influenced ideologically by their Ottoman counterparts. The degree of influence was demonstrated by the military and political success of the Turkic peoples in these regions during WWI. As a historical survey of the Pan-Turkism movements in the Russian Empire during the Great War this study aims to serve as an introduction for future in-depth studies that can explore and analyse the evolution of the Pan-Turkism movements in the Russian Empire.

Anahtar Kelimeler

The Ottoman Empire, Pan-Turkism, Nationalism, Crimea, Caucasia.

I. Dünya Savaşı Sırasında Kafkasya, Kırım ve Kazan’daki Türkçülük Hareketlerine Dair Genel Bir Giriş

Öz

Patrimonyal bir yapıya sahip olan Osmanlı İmparatorluğu’nda Türkler, devletin kuruluşunda ve ilerlemesinde başat bir rol oynamalarına rağmen uzun yıllar boyunca resmi söylemde rolleri nispetinde değer görmemişler ve tanınmamışlardır. İhtişamlı zamanlarında Avrupa karşısında kendisini mükemmel olarak tanımlayan Osmanlı İmparatorluğu, değişen ve ilerleyen dünya düzenine ayak uyduramamış ve fikri, askeri ve ekonomik bunalım yaşaması, devletin giderek zayıflamasına ve çöküşüne neden olmuştur. Türkler bu çöküş esnasında yaşanan, küresel sonuçlara neden olan Fransız Devrimi’nin dünyaya enjekte ettiği milliyetçilik olgusundan göreceli olarak geç etkilenen milletlerden biri olmuştur. Bu araştırmada, Fransız Devrimi etkisinde gelişen Türkçülük fikri, öncelikle ulusal kimlik bilincinin edinilme süreci ve ideolojik gelişim evreleri çerçevesinde incelenmiştir. Türkçülüğün tarihsel çerçevesi çizildikten sonra bu ideolojinin I. Dünya Savaşı sırasında imparatorluk sınırları dışında kalan Kafkasya, Kırım ve Kazan gibi coğrafyalarda askeri ve siyasi açıdan etkilerinin derecesinin saptanmaya çalışıldığı bu incelemede alan çalışmasından daha çok dönem çalışması yapılmıştır. Bu yüzden, bu çalışma Rusya coğrafyasındaki Türkçülük hareketlerinin evrimine dair derinlemesine yapılacak çalışmalara bir giriş niteliği taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Türkçülük, Milliyetçilik, Kırım, Kafkasya

Kaynakça

• AHMAD, Feroz, İttihat ve Terakki 1908-1914, Çev. Nuran Yavuz, Kaynak Yayınları, İstanbul 2019.
• AHMAD, Feroz, İttihatçılıktan Kemalizme, Çev: Fatmagül Berktay (Baltalı), Kaynak Yayınları, İstanbul 2016.
• AHMAD, Feroz, Jön Türkler Osmanlı İmparatorluğu’nu Kurtarma Mücadelesi(1914-1918), Çev. Tansel Demirel, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2020.
• AHMAD, Feroz, Modern Türkiye’nin Oluşumu, Çev. Yavuz Alogan, Sarmal Yayınevi, İstanbul 1995.
• AKÇURA, Yusuf, Üç Tarz-ı Siyaset, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2018.
• AKÇURA, Yusuf, Türkçülüğün Tarihi, Erol Kılınç (Haz.), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2015.
• AKÇURAOĞLU, Yusuf, Türk Yılı 1928, (Haz. Arslan Tekin ve A. Zeki İzgöer), TTK Yayınları, Ankara 2009.
• AKIN, Rıdvan, “İkinci Meşrutiyet Türkçülüğünün İdeolojik ve Politik Boyutları”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, S.3, Ocak 2013, ss. 15-47.
• AKIN, Rıdvan, Osmanlı İmparatorluğu’nun Dağılma Devri ve Türkçülük Hareketi 1908-1918, Der Yay., İstanbul 2002.
• AKŞİN, Sina, Kısa Türkiye Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2007.
• ARMAOĞLU, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1997.
• ASLAN, Seyfettin, ALKIŞ, Mehmet, “Osmanlı’dan Cumhuriyete Geçişte Türkiye’nin Modernleşme Süreci: Laikleşme ve Ulusal Kimlik İnşası”, Akademik Yaklaşımlar Dergisi, C. 6, Sayı: 1, Haziran 2015, ss. 18-33.
• AYDOĞAN, Erdal, “Pantürkçülük: Kafkas İttihad ve Terakki Fırkası ve Protokol Metni”, Belgi Dergisi, S.4, Temmuz 2012, ss. 356-374.
• BALKILIÇ, Özgür, “Rüşeym Halinde Türk Milliyetçiliği: Türk Yurdu Dergisi(1911-1918)”, Mülkiye Dergisi, C. 34, S. 266, Şubat 2014, ss. 125-170.
• BERKES, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Ahmet Kuyaş (Haz), Yapı Kredi Yay., İstanbul 2003.
• BEYDİLLİ, Kemal, “Yeni Osmanlılar Cemiyeti”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.43, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 2013, ss. 430-433.
• BURAN, Ahmet, Türklük Bilimi Terimleri Sözlüğü, Akçağ Yay., Ankara 2015.
• CÖHÇE, Salim, “XIX. Yüzyılın Sonlarında ve XX. Yüzyılın Başlarında Osmanlı Devleti’nde Fikir Hareketleri”, Erdem, C. 12, S. 35, Mayıs 2000, ss. 329- 355.
• ÇAKIR, Hamza, “Tercümân-ı Ahvâl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 40, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 2011, ss. 495-497.
• DEVLET, Nadir, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2014.
• EYİCİL, Ahmet, “Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti”, Türkler Ansiklopedisi, C. 13, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, ss. 228-244.
• FINDLEY, Carter V, Modern Türkiye Tarihi İslam, Milliyetçilik ve Modernlik(1789-2007), Çev: Güneş Ayas, İstanbul 2009.
• GENÇ, Ernur, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını”, Akademik İncelemeler Dergisi, C.2, S.1, Eylül 2014, ss. 133-174.
• GEORGEON, François, Osmanlı-Türk Modernleşmesi (1900-1930), Çev: Ali Berktay, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2006.
• GEORGEON, François, Sultan Abdülhamid, Çev: Ali Berktay, Homer Kitapevi, İstanbul 2006.
• GEORGEON, François, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri Yusuf Akçura (1876-1935), Çev: Alev Er, Yurt Yay., Ankara 1986.
• GÖKALP, Ziya, KUTLUK, İbrahim (Haz.), Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak, Kültür Bakanlığı Ziya Gökalp Yay., Ankara 1976.
• GURULKAN, Kemal, “Birinci Dünya Savaşı’nın Kırım Tatarları Tarafından Kurtuluş Vesilesi Olarak Görülmesi ve Faaliyetleri”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, C. 14, S. 27-28, Haziran 2015, ss. 95-117.
• GÜNEŞ, Gönül, “Teşkilat-ı Mahsusa ve Birinci Dünya Savaşı Yıllarındaki Faaliyetleri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.29, S. 85, Mart 2013, ss. 101-130.
• GÜZAY, Aybike, “Kırım’da Alman İşgali ve Osmanlı Devleti’nin Tutumu Üzerine Bir Değerlendirme (1918)”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, C.2, S.4, Temmuz 2020, ss. 447-470.
• HANİOĞLU, M. Şükrü, Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902), C. I, İletişim Yayınları, İstanbul 1985.
• HANİOĞLU, M. Şükrü, “Türkçülük”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 41, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2012, ss. 551- 554.
• HOBSBAWM, E. J, 1780’den Günümüze Milletler ve Milliyetçilik “Program, Mit, Gerçeklik”, Çev: Osman Akınhay, Ayrıntı Yay., İstanbul 1993.
• İNALCIK, Halil, Osmanlı ve Modern Türkiye, Timaş Yayınları, İstanbul 2013.
• KAFADAR, Cemal, İki Cihan Aresinde, Metis Yayınları, İstanbul 2021.
• KAHRAMAN, Alim, “Şinasi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 39, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 2010, ss. 166-169.
• KAMALİEVA, Alsu, Romantik Milliyetçi Ayaz İshakî, Grafiker Yayınları, Ankara 2009.
• KANLIDERE, AHMET, Sosyalizmden Türkçülüğe Kazanlı Ayaz İshakî, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2019.
• KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi Islahat Fermanı Devri (1861-1876), C.7, TTK Yayınları, Ankara 2003.
• KARPAT, Kemal H. Türk Demokrasi Tarihi, Timaş Yay., İstanbul 2010.
• KIRIMLI, Hakan, Kırım Tatarlarında Milli Kimlik ve Milli Hareketler(1905-1916), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1996.
• KİREÇCİ, M. Akif, TEZCAN, Selim, Kırım’ın Kısa Tarihi, Çev: Can Eyüp Çekiç, SFN Yayınları, Ankara 2015.
• KOÇSOY, Şevket, “Türk Tarihi Kronolojisi”, Türkler Ansiklopedisi, C.1, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, ss. 73-188.
• KORAY, Enver, “Yeni Osmanlılar”, Belleten, C.47, S.186, Nisan 1983, ss. 563-582.
• KURTARAN, Uğur, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.1, S.8, Eylül 2011, ss. 57-71.
• KUSHNER, David, Türk Milliyetçiliği’nin Doğuşu (1876-1908), Çevirenler: Şevket Serdar Türet-Rekin Ertem-Fahri Erdem, Kervan Yay., İstanbul 1979.
• LEWIS, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev: Metin Kıratlı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1993.
• MARDİN, Şerif, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri (1895-1908), İletişim Yay., İstanbul 1964.
• MARDİN, Şerif, Türk Modernleşmesi Makaleler IV, İletişim Yay., İstanbul 1991.
• MEYER, James H, İmparatorluklar Arası Türkler(1856-1914), Çev. Renan Akman, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2021.
• MUSTAFA CELALEDDİN PAŞA, Eski ve Modern Türkler, Çev. Güven Beker, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2014.
• NURİ, Celal, “Türk yılı: 1928”, Türk Yurdu, Cilt: 3-23, Sayı: 12-14, Ankara, Ocak 1929, Türk Ocakları Merkez Heyeti Matbaası, ss.206-208.
• OBA, Ali Engin, Türk Milliyetçiliğin Doğuşu, İmge Kitabevi, Ankara 1995.
• OKAY, M. Orhan, “BİLGEGİL, Mehmet Kaya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.6, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 1992, ss.156-157.
• OKUR, Mehmet (ed.), vd, I. Dünya Savaşı’nda Karadeniz ve Kafkasya Askerî, Siyasî ve Sosyal Gelişmeler, Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları, Trabzon 2017.
• ÖKSÜZ, Hikmet, Batı Trakya Türkleri, Karam Yay., Çorum 2006.
• ÖNCÜ, Edip, The Beginnings Of Ottoman-German Partnership: Diplomatic And Military Relations Between Germany And The Ottoman Empire Before The First World War, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi, İktisadi, İdari ve Sosyal Bilimler Fakültesi, Tarih Bölümü. Ankara 2003.
• ÖNCÜ, Edip, “The 'Unholy Alliance': Jews, Turks and Ottomans during the 15th and 16th Centuries”, KTÜ Edebiyat Fakültesi Dergisi, B. C. Emir ve S. Demirel (Eds.), S. 1, Trabzon 2021, ss. 1-15.
• ÖNER, Mustafa, “Türk Dünyası ve Türkoloji”, Aydın Türklük Bilgisi, C.1, S.1, Mayıs 2015, ss. 87-93.
• ÖZKAN, Behlül, Türkiye’de Milli Vatanın İnşası Dâr’ul İslam’dan Türk Vatanına, Çev: Dâra Elhüseyni, Kırmızı Kedi Yayınevi, İstanbul 2019.
• SAMİ, Şemseddin, Orhun Abideleri, Gıyasettin Aytaş (Haz), Akçağ Yay., Ankara 2013.
• SARIKOYUNCU, Ali, Atatürk Din ve Din Adamları, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 2013.
• SARINAY, Yusuf, “İmparatorluktan Cumhuriyete Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu ve Gelişimi”, Türkler Ansiklopedisi, C.14, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, ss. 819-834.
• SARINAY, Yusuf, “Türk Ocağı’’, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 41, İstanbul, 2012, ss. 545-546.
• SEMİZ, Yaşar, “İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Türkçülük Politikası”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.35, Haziran 2016, ss. 217-244.
• SEYDAHMET, Cafer, “İsmail Bey Gasperenski”, Türk Yurdu, Cilt: 5-25, Sayı: 36-230, Aralık 1930, Türk Ocakları Merkez Heyeti Matbaası, ss. 31-225.
• SEZGİN, Sema, “Türk Yurdu Dergisinde Rusya Türkü Yazarlar, Fikirleri ve Türklüğe Katkıları”, Avrasya İnceleme Dergisi, S.10, S.2, Ekim 2021, ss.297-321.
• SHAW, Stanford ve E. Kural SHAW, History Of The Ottoman Empire And Modern Turkey, Vol. II (1808-1975), Cambridge University Press, New York 1976.
• STONE, Norman, Türkiye: Kısa Bir Tarih, Remzi Kitabevi, İstanbul 2011.
• TAŞ, Kemaleddin ve Betül GÖKSÜÇUKUR, “Osmanlı Dönemi Batıcılık, İslamcılık Türkçülük Fikir Akımları Ve Din”, Dini Araştırmalar, C. 22, Sayı:56, Aralık 2019, ss. 463-488.
• TAŞTAN, Yaşar Kemal, Balkan Savaşları ve Türk Milliyetçiliğin Doğuşu, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2019.
• TOKLUOĞLU, Ceylan, “Ziya Gökalp: Turancılıktan Türkçülüğe”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.28, Sayı: 84, Kasım 2012, ss. 103-142.
• TOPRAK, Zafer, Cumhuriyet ve Antropoloji, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2021.
• TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, C.3, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul 1989.
• TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, C.I, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul 1988.
• TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2004.
• UCA, Alaaddin, İttihad ve Terakki Liderlerinden Bahaeddin Şakir Bey, C.1, Kömen Yayınları, Konya 2015.
• ÜLKEN, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yayınları, İstanbul 1992.
• YALÇINKAYA, Alâeddin, Pan-İslamizm Tartışmaları Işığında Türkistan (1864-1922), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Siyasal Bilgiler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü, İstanbul 1994.
• ZÜRCHER, Erik Jan, Milli Mücadelede İttihatçılık, Çev: Nüzhet Salihoğlu, İletişim Yay., İstanbul 2003.
• ZÜRCHER, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Çev: Yasemin Sanen Göner, İletişim Yay., İstanbul 1995.