Dr. Reşid’s Role in Armenian Relocation in the Province of Diyarbekir

Yıl 2019, Sayı: 7, 94 - 115, 23.04.2019

Hüseyin Kurt

Öz

Mr.Reşid,
one of the first founders of the Committee of Union and Progress, was appointed
as the governor of Diyarbekir province and this is an important development
which has a direct impact on the destructive consequences of the relocation in
the province of Diyarbekir. Although the province of Diyarbekir was not in the
first phase of the deportation program, the only agenda of Mr.Reşid in the
province was the expulsion of all Armenians from the region without
exception.Mr. Reşid  has often moved his
agenda beyond the limits of his authority to a position above politics. Also he
saw the slightest tolerance against the Armenians as betrayal and disloyalty.
The attacks and massacres against the convoy of relocations in the province of
Diyarbekir caused frequent warnings by Mr.Talat, Minister of Internal Affairs.
While these warnings were left unanswered most of the time, it was stated that
everything else in the province was carried out in accordance with the
government's policy. In this study, correspondence of Mr. Reşid, governor of
Diyarbekir, with Internal Affairs Ministry is discussed. This communication
with the central administration sheds light on the responsibility of the local
authorities in the abuse of the Armenian relocation.

Anahtar Kelimeler

Dr. Reşid, Armenians, relocation, Diyarbekir province

DR. REŞİD BEY’İN DİYARBEKİR VİLAYETİNDE ERMENİ TEHCİRİNDEKİ ROLÜ

Öz

İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ilk
kurucularından biri olan Dr. Reşid Bey’in Diyarbekir vilayetine vali olarak
atanması, Diyarbekir vilayetinde tehcirin yıkıcı sonuçları üzerinde doğrudan
etkili olan önemli bir gelişmedir. Diyarbekir vilayeti ilk etapta tehcir
programında olmamasına rağmen, Reşid Bey’in vilayetteki tek gündemi, bütün
Ermenilerin istisnasız olarak bölgeden sürülmesidir. Çoğu zaman yetki
sınırlarını aşıp, kendi gündemini siyaset üstü bir konuma taşıyarak vilayet
sınırlarının ötesinde operasyonlara girişen Reşid Bey, Ermenilere karşı
gösterilen en ufak bir müsamahayı ihanet ve sadakatsizlik olarak görmüştür.
Diyarbekir vilayetinde tehcir kafilelerine yönelik olarak gerçekleştirilen
saldırılar ve katliamlar, Dahiliye Nazırı Talat Bey tarafından sık sık
uyarılmasına yol açmıştır. Bu uyarılar çoğu zaman cevapsız bırakılırken, diğer
durumlarda vilayette gerçekleşen her şeyin hükümetin yürüttüğü siyasete uygun
olarak gerçekleştirildiği belirtilmiştir. Bu çalışmada Diyarbekir valisi Reşid
Bey’in Dahiliye Nezareti ile yazışmaları ele alınmıştır. Merkezi idare ile
yapılan bu haberleşme, Ermeni tehcirinde gerçekleştirilen suiistimallerde yerel
idarecilerin sorumluluğu konusuna ışık tutmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Dr Reşid Bey, Ermeniler, Tehcir, Diyarbekir Vilayeti

Kaynakça

• BOA. BEO 4301/322560/1 (Bab-ı Ali Evrak Odası,26.07.1914 tarihli Sadaretten Dahiliye, Ticaret ve Ziraat, Adliye, Maarif ve Nafia Nezaretlerine gönderilen telgraf).
• BOA. DH. ŞFR 473/119/1 (Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dahiliye Şifre Kalemi, 03.06.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Talat Bey’e gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 53/242/1 (05.06.1915 tarihli Dahiliye Nezaretinden Diyarbekir vilayetine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 503/23/1 (28.12.1915 tarihli Diyarbekir vali vekili Bedrettin Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 486/27/1 ( 29.08.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf) .
• DH. ŞFR 53/281/1 ( 08.06.1915 tarihli Talat Bey tarafından Diyarbekir vilayetine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 473/29/1 ( 31.05.1915 tarihli Diyarbekir vilayetinden Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 52/234/1 (05.05.1915 tarihli Talat Bey tarafından Diyarbekir vilayetine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 467/97/1 (16.04.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 468/147/1 (27.04.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Talat Bey’e gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 473/61/1 ( 01.06.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Talat Bey’e gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 468/179/1 (29.04.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 469/53/1 ( 02.05.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 52/249/1 (06.05.1915 tarihli Talat Bey tarafından Diyarbekir, Erzurum, Bitlis, Van ve Sivas vilayetlerine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 472/03/1 (21.05.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Talat Bey’e gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 472/45/1 (23.05.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 473/46/1 (31.05.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 473/59/1 (01.06.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 472/33/1 (23.05.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 472/67/1 (26.05.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 473/29/1 (31.05.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR. 50/00141 (02.031915 tarihli Dahiliye Nezareti tarafından Adana vilayetine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR. 52/00200 (03.05.1915 tarihli Emniyet Umum Müdüriyetinden Van vilayetine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR. 52/281; 52/282 (09.05.1915 Emniyet Umum Müdüriyetinden Van valisi Cevdet Bey’e Bitlis valisi Mustafa Abdulhalik (Renda)Bey’e gönderilen telgraflar).
• DH. ŞFR. 53.93 (23.05.1915 Emniyet Umum Müdüriyeti tarafından Erzurum, Van ve Bitlis vilayetlerine çekilen telgraf).
• DH. ŞFR 472/67/1 ( 26.05.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 53/129/1 ( 24.05.1915 tarihli Dahiliye Nezareti tarafından Erzurum vilayetine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 473/46/1 ( 01.06.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 473/73/1 ( 01.06.1915 tarihli Musul vilayetinden Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 53/239/1 (05.06.1915 tarihli Dahiliye Nezareti tarafından Diyarbekir vilayetine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 473/117/1 ( 03.06.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Talat Bey’e gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 473/61/1 (01.06.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 474/7/1 (05.06.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 474/8/1 (05.06.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 474/114/1 (09.06.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 474/124/1 (10.06.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 475/4/1 (10.06.1915 tarihli 1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 54/9/1 (14.06.1915 tarihli Talat Bey tarafından Diyarbekir, Mamuretül-Aziz ve Bitlis vilayetlerine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 54/87/1 (21.06.1915 tarihli Dahiliye Nezareti tarafından Trabzon, Mauretül-Aziz, Sivas ve Diyarbekir vilayetleri ile Canik Mutasarrıflığına gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 55/20/1/ (15.08.1915 tarihli Dahiliye Nezaretinden vilayet ve Mutasarrıflıklara gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 486/27/1 (29.08.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 486/89/1 (31.08.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 56/172/1 (26.09.1915 tarihli Dahiliye Nezareti tarafından Diyarbekir ve Mamuretül-Aziz vilayetlerine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 477/11/1 (24.06.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Talat Bey’e gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 54/323 (06.07.1915 tarihli Dahiliye Nezaretinden Diyarbekir vilayetine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 486/11/1 (29.08.1915 tarihli Urfa Mutasarrıfı Haydar’dan Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 480/86/1 (18.07.1915 tarihli Halep valisi Bekir Sami Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 56/90/1/1 ( 20.09.1915 tarihli Dahiliye Nezaretinden Diyarbekir vilayetine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 56/85/1/1 (20.09.1915 tarihli Dahiliye Nezaretinden Halep Muhacirun Müdürü Şükrü Bey’e gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 56/94/1 (20.09.1915 tarihli Dahiliye Nezaretinden Urfa Mutasarrıflığına gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 54/406/1 (12.07.1915 tarihli Dahiliye Nezareti tarafından Diyarbekir vilayetine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 482/82/1 (04.08.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 482/83/1 (04.08.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 484/12/1 (15.08.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 54/A/374/1 (11.08.1915 tarihli Talat Bey tarafından Trabzon, Bitlis ve Diyarbekir vilayetlerine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 56/315/1 (06.10.1915 tarihli Dahiliye Nezareti tarafından Diyarbekir vilayetine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 482/83/1 (04.08.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 484/12/1 ( 15.08.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 54/A/374/1 (11.08.1915 tarihli Talat Bey tarafından Trabzon, Bitlis ve Diyarbekir vilayetlerine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 56/315/1 (06.10.1915 tarihli Dahiliye Nezareti tarafından Diyarbekir vilayetine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 473/119/1 ( 03.06.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Talat Bey’e gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 53/242/1 ( 05.06.1915 tarihli Dahiliye Nezaretinden Diyarbekir vilayetine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 475/102/1 (16.06.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. ŞFR 475/102/1 (16.06.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• BOA. DH. EU. 2. Şb. 7/13/1 ( Başbakanlık Osmanlı Arşivi Dahiliye Nezareti Emniyet Umum Müdüriyeti 2. Şube Evrakı,18.05.1915 tarihli Diyarbekir Polis Müdüriyeti tarafından Emniyet Umum Müdüriyetine gönderilen telgraf).
• DH. EUM. 2. Şb. 7/78/3 (09.06.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. EUM. 2. Şb. 68/71 (18.09.1915 tarihli Reşid Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• DH. EUM. 2.Şb. 68/37 (17.06.1915 tarihli Urfa mutasarrıfı Haydar Bey tarafından Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• BOA. MV. 198/163 (Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Meclisi Vükela, 30.05.1915 tarihli Meclis-i Vükelâ Mazbatası).
• BOA. HR. SYS 2129/21/1 (Başbakanlık Osmanlı Arşivi Hariciye Siyasi Kısım, 09.06.1915 tarihli Talat Bey tarafından Hariciye Nezaretine gönderilen telgraf).
• HR. SYS 2129/21/2 (21.06.1915 tarihli Hariciye Nezaretinden Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• HR. SYS 2129/21/3 (20.06.1915 tarihli Hariciye Nezaretinden Dahiliye Nezaretine gönderilen telgraf).
• Akçam, Taner-Ümit Kurt (2012), Kanunların Ruhu, İletişim Yay., İstanbul.
• Bardakçı, Murat (2013), Talat Paşa’nın Evrak-ı Metrukesi, Everest Yay., İstanbul.
• Beysanoğlu, Şevket (1996), Anıtlar Ve Kitabeleri ile Diyarbekir Tarihi, II.Cilt, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sanat Yayınları, Ankara.
• Bilgi, Nejdet (1997), Dr. Mehmed Reşid Şahingiray Hayatı ve Hatıraları, Akademi Kitabevi, İzmir.
• De Nogales, Rafael (2016), Osmanlı Ordusunda Dört Yıl (1915-1919), Yaba Yay., İstanbul.
• Etken, Halil (2008), Bir Milli Mücadele Valisi ve Anıları Kapancızade Hamit Bey, Yeditepe Yayınevi, İstanbul.
• Gaunt, David (2007), Katliamlar, Direniş, Koruyucular. I. Dünya Savaşında Doğu Anadolu’da Müslüman-Hristiyan İlişkileri, Belge Yayınları, İstanbul.
• Halaçoğlu, Yusuf(2011), Sürgünden Soykırıma Ermeni İddiaları, Babıali Kültür Yay., İstanbul.
• Hanioğlu, M.Şükrü (1985), Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902), İletişim Yay., İstanbul.
• Kaiser, Hilmar (2015), Diyarbakır’da Ermeni Kıyımı, Bilgi Ünv. Yay., İstanbul.
• Karpat, H.Kemal (1985), Ottoman Population 1830-1914. Demografic and Social Characteristics, Madison, The University of Wisconsin Press, Wisconsin.
• Kevorkian, Raymond (2015), Ermeni Soykırımı, İletişim Yay., İstanbul,.
• Mugerditchian, Thomas (2013), The Diyarbekir Massacres and Kurdish Atrocities,:Gomidas İnstitute, London.
• Nesimi, Abidin (2008), Yılların İçinden, Nöbetçi Yay., İstanbul.
• Üngör, Uğur Ümit (2016), Modern Türkiye’nin İnşası. Doğu Anadolu’da Ulus, Devlet ve Şiddet (1913-1950), İstanbul: İletişim Yay., İstanbul.