İSTANBUL VİLAYETİNİN 1333 (1917) YILI BÜTÇESİ

Yıl 2019, Sayı: 9, 39 - 106, 31.12.2019

Aslıhan Nakiboğlu

Öz

Tanzimat’tan sonra Osmanlı imparatorluğunun idari
yapısında sürekli bir arayış ve değişim görülmektedir. Peş peşe yayınlanan
vilayet nizamnameleri ve talimatnameler bu arayışın önemli bir göstergesi
olmuştur.1846 da çıkarılan Vilayet nizamnamesi İstanbul’u kapsamamaktaydı.
Çünkü İstanbul’un özel bir statüsü vardı.1876 da çıkarılan yeni bir nizamname
ile ülkedeki vilayetlerin sancak ve kazaların durumu tekrar düzenlenmişti. Buna
göre İstanbul’da özel yönetime sahip bir vilayet haline gelmiştir. İdari ve
mülki yapı bir değişim geçirirken 1854 yılında İstanbul şehremaneti (belediye) kurulmuştur.
1876 da Meşrutiyetin ilanından sonra İstanbul’un yönetimi için arayışlar devam
etmiştir.1908 yılında II. Meşrutiyetin ilanı sonrasında İstanbul’un idari
yapısı ve statüsü tekrar tartışmaya açılmıştır. Benimsenen İstanbul’a tanınan
ayrıcalıkların kaldırılması yönündeydi. Durum 1918 de netlik kazanmak zorunda
kalmıştır. Bir komisyon kurularak Valilik makamının şehrin en üst yönetim
birimi olması yönünde karar alınmıştır.

İstanbul
büyükşehir belediyesi kütüphanesi Osmanlı arşivinden temin edilen İstanbul vilayetinin 1333 (1917) tarihli İstanbul vilayeti
(adi ve fevkalade) bütçesi yukarıda sözü edilen döneme rastlamaktadır.
Çalışmada İstanbul vilayetinin 1333 (1917) tarihli  (adi ve fevkalade) bütçesi incelenmiştir.

Bütçede
vilayet hususi idarelerinin vilayet için yapmış oldukları hizmetler ve bu
hizmetlerin gerçekleştirilebilmesi için bütçeden ayrılan rakamsal tutarlar
incelenmiştir. Bütçe ve içeriği incelendiğinde; ülkenin İstanbul vilayeti
açısından sosyal ve iktisadi yapısını tanımlayan birincil kaynak olması ve
imparatorluğun iktisadi yapısının gelir ve gider grupları açısından dönemi
hakkında yapılacak yorumlara iktisat tarihçilerine katkıda bulunacağı
görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı

Kaynakça

• Ağar, Serkan (2007). Geçmişten bugüne mali idare. TBB Dergisi, (73), 372-432.
• Akdağ, Mustafa (1996). Genel çizgileriyle XVII. yüzyıl Türkiye Tarihi. Tarih Araştırmaları Dergisi, 4 (6), 201-247.
• Akdemir, Tekin ve Yeşilyurt, Şahin (2018). Tanzimat sonrası Osmanlıda bütçe açıkları sorunu ve mali konsolidasyon uygulamaları. Maliye Dergisi,174, 240-269. Akkuş, Yakup (2011). Osmanlı taşra maliyesinde reform: merkez taşra arasındaki idari-mali ilişkiler ve vilayet bütçeleri (1864-1913). Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Akkuş, Yakup (2013). Osmanlı Devlet ve Vilayet bütçeleri (1842-1913) nasıl okunmalıdır? ODTÜ Geliştirme Dergisi, 40, 147-178.
• Akkuş, Yakup (2018). Modern dönem Osmanlı maliyesine analitik bir bakış. İstanbul İktisat Dergisi, 68, 113-160. ISSN:2602-4152 E-ISSN: 2602-3954.
• Aktel, Mehmet (1998).Tanzimat fermanının toplumsal yansıması. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 3 (3), 177-184.
• Akyüz Orat, Jülide (2012). Avarız vergisi üzerine bir çalışma: 18. yüzyıl başlarında Ankara uygulamaları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5 (22), 219-232. ISSN: 1307-9581.
• Alper, Değer ve Anbar, Adem (2010). Osmanlı İmparatorluğu’nun iç borçlanmada kullandığı yöntem ve araçlar. Maliye Finans Yazıları, (87), 27-49.
• Arslan, Cem Barlas (2016). Birinci Dünya Savaşı ve harp vergisi. Akademik Bakış Dergisi, (57), 73-83. ISSN: 1694-528X
• Arslan, Zehra (2013). Senedi İttifakın ortaya çıkışı ve insan hakları bakımından değerlendirilmesi, The journal of Academic Social Science Studies, 6 (8), 77-91. Doi numarası: http//dx.doi.org/10.9761/JASSS1971.
• Bağlı, Mehmet Selim (2012). Teorik ve tarihsel açıdan bütçe hakkı. Yasama Dergisi, (20), 39-77.
• Barkan, Ömer Lütfi (1953). Osmanlı İmparatorluğu bütçelerine dair notlar. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 15 (1-4), 238-250.
• Batmaz, Eftal (1996). İltizam sisteminin XVIII. yüzyıldaki boyutları. Tarih Araştırmaları Dergisi, 18 (29), 39-50. ankara.edu.tr/dergiler/18125/130.pdf Bayraktar, Kaya (2003). Osmanlı Maliyesi üzerine yapılan çalışmalar. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 1 (1), 115-145.
• Berber, Engin (2006). İzmir ve art bölgesinde merkez yönetimin sağlık politikası (1913-1920). Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, (37-38), 55-76.
• Berkes, Niyazi (2013). Türkiye İktisat Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları,
• Bulut, Mehmet (2012). Osmanlı ekonomi politiğine yeniden bakış. Bilig, (12), 63-96.
• Çakır, Coşkun (2001). Tanzimat Dönemi Osmanlı Maliyesi. Küre Yayınları
• Çataloluk, Cuma (2008). Batı toplumlarında toplumsal yapı değişimleri ve bütçe hakkının gelişimi. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10 (2), 72-94.
• Çataloluk, Cuma (2015). Osmanlı devlet bütçesi. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 4 (3), 497-515. ISSN: 2147-1185.
• Çavdar, Necati ve Karcı, Erol (2014). 19. yüzyıl Osmanlı sağlık teşkilatlanmasına dair bibliyografik bir deneme. Turkish Studies, 9 (4), 255-286.
• Çetin, Birol (2003). Osmanlı İmparatorluğunda Bir İktisat Politikası Olarak Müdahalecilik, liberal düşünce Üç Aylık Dergisi,(32), 157-165.
• Çiçek, Hüseyin Güçlü ve Dikmen, Süleyman (2015). Osmanlı Devleti’nde bütçenin ve bütçe hakkının tarihsel gelişimi. Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11 (2), 83-96. ISSN:1306-2174
• Dikmen, Nedim (2005). Osmanlı dış borçlarının ekonomik ve siyasi sonuçları. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 19 (2), 137-159.
• Doğan, Kadir Caner ve Şentürk, Suat Hayri (2017). İngiltere’de 17. yüzyıl devrimler çağı ve parlamenton izim gelişimi doğrultusunda bütçe hakkı. Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi, (14), 353-373.
• Eldem, Edlem (2006). Osmanlı Devletinin Avrupa ile Mali Bütünleşme Süreci: Dış Borç, Osmanlı Bankası ve Duyunu Umumiye. Osmanlı Maliyesi Kurumlar ve Bütçeler I, (Hazırlayanlar: Mehmet Genç ve Erol Özvar), İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, ISBN:9944-5518-0-5.
• Erdem, Ekrem (2006). Osmanlı para sistemi ve tağşiş politikası: dönemsel bir analiz. Bankacılar Dergisi, (56), 10-28.
• Erdoğdu, Teyfur (1996). Maarifi umumiye nezareti teşkilatı. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 51(1), 183-247. ankara.edu.tr/dergiler/42/476/5511.pdf
• Ergenoğlu, Mehtap ve Sofracı, İhsan Erdem (2017). Osmanlı mali sisteminde bir gelir tahsilatı yöntemi olarak malikane uygulaması: XVIII. yüzyılın ilk yıllarında Adana Sancağı örneği. Çukurova Araştırmaları Dergisi, 3 (2), 181-198. ISSN: 2458-7559 DOİ Number: http://dx.doi.org/10.18560/cukurova
• Ergüder, Başak (2013). Kapitalizme Entegrasyonda Galata Bankerleri ve Bankaların Borçlanma Mekanizması’ndaki Rolü (1868-1923). (Ed. Emine Tahsin), Türkel Minibaş'a Armağan Kriz, Kalkınma ve Türkiye Ekonomisi: Seçme Yazılar, s.259-282, İstanbul: DER Yayınları.
• Eroğlu, Onur (2012). Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinden cumhuriyetin ilk yıllarına kamu maliyesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 12, Özel Sayı, 57-89.
• Eser, Uğur (1982). Osmanlı İmparatorluğu bütçeleri: bir inceleme. Ekonomik Yaklaşım, 3 (7), 169-194.
• Genç, Mehmet (2013). Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi (9. Baskı). İstanbul: Ötüken Yayınları,
• Genç, Mehmet ve Özvar, Erol (2006). Osmanlı Maliyesi Kurumlar ve Bütçeler, 2, İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• Gökbunar, Ramazan, Gökbunar, Ali Rıza ve Uğur, Alparslan (2010). 17. Yüzyılda Osmanlı devleti ve Batı Avrupa Devletlerinde Mali yapı üzerine savaşların etkileri. Maliye Dergisi, (159), 70-87.
• Gökçek, Ali Gökhan (2014). Bütçe kavramı ve bütçe hakkı: tarihsel bir inceleme. Vergi Raporu 22. Yıl Maliye Ekonomi ve Hukuk Dergisi, 22 (182), 132-139. ISNN: 1303-6920.
• Gönüllü, Ali Rıza (2011). Osmanlı Devleti’nin son döneminde yol vergisi (1866,1921). Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (30), 289-333.
• Gönüllü, Ali Rıza (2015). Milli Mücadele ve Cumhuriyet döneminde hayvanlar vergisi (1920-1962). SÜTAD, (38), 69-102. ISSN: 1300-5766.
• Gülten, Kazgan (1999). Tanzimat’tan XXI. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Gümüş, Musa (2008). Anayasal Meşruti Yönetimi Medhal:1856 Islahat Fermanının Tam Metin İncelenmesi. bilig, (47), 215-240.
• Gündüz, Mustafa (2010). Tanzimat’tan Cumhuriyete eğitim sisteminin finansmanını sağlama düşünce, öneri ve uygulamaları (1860-1930). E-Journal of New World Sciences Academy, 5 (4), 1658-1669.
• Güran, Tevfik (2006). Osmanlı Kamu Maliyesi, 1839-1918, Osmanlı Maliyesi Kurumlar ve Bütçeler. (Hazırlayanlar: Mehmet Genç, Erol Özvar), İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, ISBN:9944-5518-0-5.
• Güven, Tamer (2016). Osmanlı İmparatorluğunda ayanlar, sermaye birikimi ve girişimcilik. Türkiye İslam İktisadı Dergisi, 3(1), 63-88.
• İloğlu, Asım Süreyya (1964). Türkiye’de Zirai Kredi ve T.C. Ziraat Bankası. Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, (15), 89-118.
• Karaaslan, Erkan (2006). Ülkemizde devlet muhasebesinin serüveni. Sayıştay Dergisi, (54), 37-76.
• Karabulut, Mustafa (2016). Osmanlı İmparatorluğunda 19. yüzyılda değişim süreci, sosyal ve kültürel durum. Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, (2), 49-65.
• Karaköse, Hasan (2018). 1914 Halep vilayet bütçesi (Osmanlı bütçesine bir örnek). Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (OMAD), 5 (113), 115-134. ISSN:2148-5704.
• Karaman, Kıvanç ve Pamuk, Şevket (2009). Osmanlı bütçeleri ve mali yapının evrimi: Avrupa devletleriyle bir karşılaştırma. Toplumsal Tarih Dergisi, Kasım Dönemi, (191), 26-33.
• Karayaman, Mehmet (2009). Vilayet hususi idareleri ve 1915 yılı faaliyetleri. Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmaları Dergisi, (8), 121-148.
• Karta, Nurullah (2014). Sultan III. Selim Döneminde Osmanlı İmparatorluğunun ekonomik durumu ve alınan tedbirler. Iğdır Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, (6), 21-50.
• Kartopu, Saffet (2012). Duyunu Umumiye İdaresi ve idareyle ile ilgili görüşler. GJEBS, Global Journal of Ecenomics and Business Studies (Küresel İktisat ve İşletme Çalışmaları Dergisi), 1 (2), 32-40. ISSN:2147-415X
• Kaya, Mehmet (2013). Vilayet hususi idare bütçeleri üzerine bir inceleme: İstanbul vilayeti 1336 (Mart 1920-1921)mali yılı hususi idare bütçesi. History Studies International Journal of History, 5 (3), 143-150.
• Kepenek, Yakup ve Yentürk, Nurhan (1996). Türkiye Ekonomisi (8. Baskı). Büyük Fikir Kitapları, ISBN 975-14-0462-2
• Keskinkılıç, Erdoğan (2003). Yenileşme dönemi Osmanlı bütçeleri üzerine genel bir bakış. OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), (14), 319-345.
• Kılıç, Selda (2000). Tanzimat sonrası Osmanlı vilayet bütçeleri. Tarih Araştırmaları Dergisi, 20 (31), 193-207.
• Kılıç, Selda (2017). 1920 Meclisinde Hafız Abdullah Efendi (Tezemir). Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu-IV, 1113- s. 1133 http://www.kocaelitarihisempozyumu.com/bildiriler4/59.pdf
• Koç Yıldız, Seçil (2017). Bütçe açıkları belirleyicilerin ekonometrik analizi: Türkiye örneği (2006-2015).Yüksek lisans tezi, Bartın Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kopar, Metin ve Yolun, Murat (2012). 18. ve 19. yüzyıllarda Osmanlı borçlar tarihine bir bakış. History Studies International Journal of History, 4 (1), 335-358.
• Kumaş, Nursal (2016). Bursa Mekteb-i İdadi-i mülkisi kuruluşu ve faaliyetleri. Cappadocia Journal of History and Social Sciences, 6, 138-149. DOI : http://dx.doi.org/10.18299/cahij.79
• Kuruca, Nazım ve Kara, Hüseyin (2009).Osmanlı Devleti’nin çöküşünü hızlandıran mahalli hadiseler. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 29, 951-979.
• Nakiboğlu, Aslıhan (2010). 20. yüzyıla girerken Osmanlı bütçeleri: bir karşılaştırma. Akademik Bakış Dergisi, (31), 1-18. ISSN: 1694-528
• Nakiboğlu, Aslıhan (2011). Osmanlı maliyesinde süreklilik ve değişim: rüsumat emaneti. Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli.
• Öner, Erdoğan (2005). Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet Döneminde Mali İdare. Ankara: Maliye Bakanlığı Araştırma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı.
• Öner, Erdoğan (2005).Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet Döneminde Mali İdare. (Genişletilmiş 2. Baskı). Ankara: Maliye Bakanlığı Araştırma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı, Yayın no:2005/369.
• Önsoy, Rıfat (1986). Senedi İttifak ve Türk demokrasi tarihindeki yeri. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi,4 (1), 24-37.
• Özbay, Rahmi Deniz (2009). 17. Yüzyılda İntizam Sisteminde Peşin Mukataa Satışlarından Malikane Uygulaması (1656-1658). Uluslar Arası 7. Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildiriler Kitabı, s.2108-2125.
• Özcan, Ruhi (2005). Osmanlı Devleti’nde XVII. yüzyılda yapılan sikke tashihleri. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (17), 237- 266.
• Özdemir, Nuray (2013). Cumhuriyet döneminde Türkiye’de yol vergisi. Tarih Araştırmaları Dergisi, XXXII, 213-258.
• Özgün, Cengiz (2017). Türkiye’nin askerlik sisteminin tarihsel süreç bağlamında incelenmesi. Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (4),51-90.
• Özşen, Umut (2006). Cumhuriyet dönemi bütçe yönetimi üzerine bir inceleme. Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Öztel, Muharrem (2013). Tanzimat dönemi ve sonrasında İstanbul et piyasasını düzenlemek için alınan tedbirler. History Studies International Journal of History, 5 (5), 149-175. ISSN: 1309-4173.
• Öztürk Serdar ve Yıldırmaz, Fatih (2009). Osmanlı İmparatorluğunun İktisadi çöküşü ve Atatürk dönemi iktisat politikaları. Cumhuriyet Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 10 (2), 145-165.
• Parlak Müslüm ve Parlak, Zeliha (2012). Osmanlı mali sistemi ve divanı muhasebata giden yol. Sayıştay Dergisi, (87), 19-38.
• Sahillioğlu, Halil (1969). Sıvış Yılı Buhranları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayını.
• Sarıçelik, Kerim (2013). Osmanlı Devleti’nde Vilayet Hususi İdareleri ve Bütçeleri. Çizgi Kitabevi.
• Sarıçelik, Kerim (2018). Hüdâvendigâr Vilâyeti’nin 1914 Yılı husûsî bütçesi. SUTAD, (43), 385-407. E-ISSN: 2458-9071.
• Sarıçelik, Kerim (2019). Osmanlı Devletinde Vilayet Hususi İdareleri ve Bütçeleri. Çizgi Kitabevi Yayınları.
• Siverekli Demircan, Esra (2005). Karşılaştırmalı bir perspektiften kamu mali yönetiminde Türk bütçe sistemi ve analitik bütçe sistemine geçiş. Muhasebe ve Finansman Dergisi, 25, 60-69
• Söyler, İ. (2006). Kamu yönetim sisteminin bütçe ilkeleri açısından değerlendirilmesi, (eleştirel ve normatif bir yaklaşım). Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 8 (1),187-208.
• Şahin İpek, Elif Ayşe (2017). Bütçe hakkının kullanılması bakımından TBMM’nin bütçe sürecindeki rolünün değerlendirilmesi. Maliye Finans Yazıları, (107), 69-108.
• Şahin, Harun (2013). Osmanlı bütçe sisteminin tekamülü 1839-1922. The Journal of Academic Social Science Studies, 6 (2), 853-868.
• Şeker, Murat (2007). Osmanlı Devleti’nde mali bunalım ve ilk dış borçlanma. C. U. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 8 (2), 115-134.
• Tabakoğlu, Ahmet (2003). Türk İktisat Tarihi (6. Baskı).İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Temelli, Suat (2007). Devlet bütçesi ve gelişimi ve 5018 sayılı kamu mali yönetim kontrol kanunun Çukurova üniversitesi uygulaması. Yüksek lisans tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana.
• Torun, Sadık Fatih (2018). 1913 tarihli idare-i hususiye-i vilayet talimatnamesine göre vilayet bütçelerinin yasalaşması. DTCF Dergisi, 58 (1), 59-81. DOİ:10.33171/dtcfjournal
• Türkiye Diyanet Vakfı, İslam Ansiklopedisi, https:// islamansiklopedisi.org.tr/resim-vergi
• Yazan, Ömer (2017). Ziraat Bankasının İlk Yirmi Yılına Ait Bazı Kayıtların İncelenmesi. Bu çalışma 21.04.2017’ de Uluslararası Sosyal Araştırmalar Kongresinde (UŞAK 2017) Sözlü olarak sunulan 1908 yılına ait Ziraat Bankası kesin hesap özet, üzerine bir inceleme isimli bildiriden genişletilmiştir, s.223-234.
• Yeşilyurt, Şahin ve Cural Mehmet (2015). Osmanlı İmparatorluğunda bütçe dergisinin gelişimi: 1643-1918. AKÜ İİBF Dergisi, XVII (2), 159-175. DOİ NO: 10.5578/ jeas. 10886, s.163)
• Yıldız, Abdunnur (2011). Osmanlı Devleti’nin borçlanmasında Osmanlı Bankasının rolü ve önemi. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 10 (36), 318-330, ISSN:1304-0278.
• Yılmaz, H. Hakan ve Biçer Mustafa (2010). Parlamentonun bütçe hakkını etkin kullanımının yeni bütçe sistemi çerçevesinde değerlendirilmesi. Maliye Dergisi, (158), 201-225.
• Yılmaz, Şadiye (2009). Osmanlıdan Cumhuriyete sıbyan mekteplerinde yenilik ve gelişmeler. Yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. Zabunoğlu, H. Gökçe (2018). Günümüzde ulus devlet. ERÜHFD, XIII (1), 535-559.